Бўз бўри. Эврил Туроннинг янги романи

Эврил Турон
                                              БЎЗ БЎРИ
                                                 ( роман )

Turkning e’tiqodli
o’glonlari – Metin Sancaktar
Temur Xo’ja, Metin
Ergunlarga bag’ishlayman.

                                                                  Қутайба Хоразм ёзувини яхши      
                                                          биладиган, халқ тарихи ва ривоятларини
                                                          ўрганган    ва   бошқаларга   ўргатадиган
                                                          кишиларни қатл этиб, буткул йўқ қилиб          
                                                          юборган эди.
                                                                                          Абу Райҳон Беруний.

                                                                  Тарихда буюк салтанатлар яратган
                                                         Чингизхон ҳам, Муовия халифалари ҳам,
                                                          аббосийлар наслига мансуб подшоҳлар  
                                                          ҳам пайғамбар авлодларига жабр-зулм
                                                          қилганлари учун инқирозга учрадилар,          
                                                          давлатлари парчаланиб кетди.
                                                                                                          Амир Темур.

                                                                              Туркнинг хотирасидан ўзлик
                                                          туйғусини  ўчирсак, уни доимий тарзда
                                                          онгсиз ва қўрқувда сақласак, биз ажамда
                                                          узун замонлар ҳукмронлик қиламиз.
                                                                                           Қутайба ибн Муслим.
                                     
                                                УЧ ТУШ
                                                        1
    Ҳар бир воқеа, ҳодиса, уруш ва босқинлар сабабсиз юз бермайди.
    Олдин сабаб...
    Кейин оқибат...
    Ҳатто туш кўришнинг ҳам сабаб, оқибатлари бор. Бу ҳам Илоҳдан. Оламдаги ҳар бир мавжудот аниқ бир мақсад билан яратилган.У ерда “ўз вазифасини” ўтайди. Туш ҳам шундай. Фақат одам боласи унинг таъбирини тўла англамайди.
    Қуйидаги уч туш ҳам бежиз  юзага келмаган.
_______________________________________________________________
Бўз бўри – шеърий роман. Лекин унинг деярли ярмини Чирчиқ қамоқхонасида ўғирлаб кетишди. Шунга уни насрда тиклашга мажбур бўлдим. Тангрининг ғазабига йўлиқсин ўғрилар!
2. 2000 йилда Жаслик зиндонида тугалланмаган “Қутирган ит” романимни ва талай қўлёзмаларимни тортиб олишди.
3. 2001 йилда Навоий (46) зонасида “Синиқ қалб” романим билан йигирма битта митти ҳикоямни тинтувда  олиб қўйишди.
4. 2005  йилда маҳкумларнинг Бош касалхонаси (Сангород)да Муқанна ҳақидаги 555 бетли романимни тортиб олишди.  
                                                           2

                                              Биринчи битик
                                                     
    “Убайдуллоҳ ибн Зиёд Муовия* томонидан Хуросонга юборилиб, у Жайхун дарёсидан ўтиб Бухорога келган вақтида Бухоро подшоҳи, ўғли Тоғшада кичик ёшда бўлгани туфайли, бир хотин киши эди.
    Убайдуллоҳ ибн Зиёд Бойкент ва Ромтинни олиб кўп кишиларни асир қилди. Тўрт минг бухоролик асрни шахсан ўзига олди. Бу воқеа 673 йил (ноябр-декабр) бўлган эди...
    Араблар қурол, кийим-ечак, олтин, кумушдан ишланган нарсалар ва асирлардан иборат кўп ўлжа қўлга киритдилар. Улар хотиннинг бир пой этигини ҳам пайпоғи билан топиб олдилар. Этик ва пайпоқ олтин (ишлатилиб тикилган) ҳамда қимматбаҳо тошлар билан безатилган эди. Баҳо қилганларида икки юз минг дирҳам турди.
    Убайдуллоҳ ибн Зиёднинг фармони билан дарахтларни кесдилар, қишлоқларни вайрон қилдилар... Хотин одам юбориб омонлик тилади. Бир миллион дирҳам баробарига сулҳ тузилди. Хотин мол юборди. Убайдуллоҳ ибн Зиёд молни олиб қайтди ва мазкур тўрт минг бухоролик асрни ҳам ўзи билан олиб кетди”.
                                                            Муҳаммад ибн Жаъфар ан- Наршахий.

                                                 Иккинчи битик  
    “Қутайба ибн Муслим Ҳажжож* томонидан Хуросон амири қилиб тайинлангач, Хуросонга келиб бутун Хуросонни ўзига бўйсундирди. Тўхористоннинг* фатҳ этилиши ҳам унинг қўлида тамомланди. У саксон саккизинчи йил (12 декабр 706-30 ноябр 707) Жайхун дарёсидан ўтди.
    Қутайба Бойкентни* олиш учун (50 кун давомида) жуда қаттиқ жанглар қилди ва зўр қийинчилик билан олди. Бойкент улуси сулҳ тузишга мажбур бўлди. Қутайба сулҳ тузиб мол олди ва Варқо ибн Наср Боҳилайни уларга амир қилди-да, ўзи Бухорога қараб юрди.
   Қутайба Хунбунга* етиб келганда унга: “Бойкент кишилари қўзғолон
____________________________________________________________
*Муовия – Уммавий халифа. Халифалик йиллари: 661-680.
* Ҳажжож – араб халифалигининг шарқий қисмларини 634-714 йиллардаги ноиби Ҳажжож ибн Юсуф. У ўз золимлиги билан донг чиқарган. Қутайба ибн Муслим 705 йили амир бўлган.
* Тўхористон – Жайхуннинг ўрта ва юқори оқимларидаги икки соҳилини ишғол этган ерлар. Ўрта асрларда шундай аталган.
* Хунбин – Бухоро билан Бойкент оралиғида жойлашган қишлоқ.
* Бойкент – Бухоро кентидан қадимийроқ. Бойкент улусининг ҳаммаси савдогар бўлган. Хитой, Ҳинд, Рим, Эрон ва денгиз орқали бориладиган юртлар билан ҳам савдо қилганлар. Бойкент теграси ўрмон, тўқай, кўллар билан ўралган.
    Қоракўлнинг кенглиги 20 тош бўлган. Яъни, 170 чақирим (км).
қилиб амирни ўлдирди” деган хабарни етказдилар. Қутайба лашкарига буйруқ берди:
    “Боринглар, Бойкентни талон-тарож қилинглар. Уларнинг қонларини тўкишни ва молларини олишни ҳалол қилдим!”
    Қўзғолон сабаби шу эди: Бойкентлик бир кишининг соҳибжамол иккита қизи бор эди. Варқо ибн Наср иккаласини ҳам ўзига тортиб олди. Шунда у киши:
    “Бойкент катта шаҳар, нима учун сен бутун шаҳардан фақат менинг иккита қизимни оласан?" деди.
    Варқо жавоб бермади. У киши сакраб туриб Варқонинг киндигига пичоқ урди. Лекин бундаг бир иш чиқмади. Варқо ўлмай қолди.
    Бу хабар Қутайбага етгач, у қайтиб Бойкентга келди ва у ерда кимки урушга яроқли бўлса ҳаммасини ўлдирди. Қолганларини асир қилиб олди. Шундай қилиб, Бойкентда ҳеч ким қолмади. Бойкент хароб бўлди.
    Бойкент улуси савдогар бўлиб, қўпи Чин мамлакати вилоятларига ва бошқа жойларга савдо қилиш учун кетган эдилар. Улар қайтиб келганларидан кейин болалари, хотинлари ва ўз яқин кишиларини талаб қилиб, араблардан сотиб олдилар...”
                                                          Муҳаммад ибн Жаъфар ан – Наршахий.
   
    Наршахийнинг “Бухоро тарихи” китоби араб босқинчиларига ён босган ҳолда ёзилган. Буни тушунса бўлади. Йўқса ҳукмрон тузм уни аждарҳодай ютиб юборарди. Бу битик ҳам бизга етиб келмасди. Гарчи асар замонасозлик билан битилса ҳам, зийрак ўқувчи унинг қат-қатларида ҳақиқат яшириниб ётганини кўра олади.
    Бу икки кўчирма замиридаги аччиқ фожеани эса илғаш қийин эмас.
    Бундан мақсад нима ўзи?
    Муовиянинг Ўрта Осиёни босиб олишдан туб мақсади, ҳеч шубҳасиз, биринчи галда нафси аммора бўлган. Яъни, Туркистоннинг туганмас бойлигига эгалик қилиш. Шу сабабли босқинчи ислом байроғи остида  қўлига қилич олди ва Ўрта Осиёни қонга ботирди..
    Юқоридаги қайдлар шундан гувоҳлик беради

                                              Биринчи туш

    Қутайба ибн Муслимнинг туш кўриш сабабини  Бойкент фожеасидан уқиб олиш мумкин.
    “Бойкентни талон-тарож қилинглар. Уларнинг қонларини тўкишни ва молларини олишни ҳалол қилдим!”
    Қутайба ўзини Оллоҳ деб билганки, қўшинга бундай буйруқ берган. Бу - ёвузлик бўлиб қолмай, Тангрига шак келдтириш эмасми? Бундай буйруқни энг ашаддий мушрик ҳам бермайди, тўғрироғи, беришдан қўрқади ва бу гуноҳдан ўзини тияди. Бу менинг шахсий фикрим. Оллоҳ ҳамма нарсани билгувчи.
    “У (Қутайба) қайтиб Бойкентга келди ва у ерда кимки урушга яроқли бўлса ҳаммасини ўлдирди. Қолганларини асир қилиб олди. Бойкент хароб бўлди”.
    Шу ислом ақидаларига мувофиқми? Йўқ. Бу:
    Зардушт,
    Будавий,
    Мусо,
    Исо
    Таълимотларига ҳам зид.
    Булғонч Варқо бир бегуноҳ кишининг икки гўзал қизини тортиб олди. Тортиб олши шариат бўйича ясоқ. Демак, Варқо ислом динига қарши иш қилган. Аммо унинг бир ўзи учун бутун Бойкент ғарот қилинди.
    Асирлар ич-ичларида Қутайбани қарғадилар:
    Қутайба босқинчи!
    Қутайба жаллод!
    Қутайба дажжол!
    Илоҳо, уни ер ютсин!
    Қуръон бўйича тинч юртни босиб олиш, мол – ҳолни талаш, элни қатлиом этиш ясоқ. Демак Қутайба:
    Осий!
    Дўзахий!
    Тарихдан, илмдан узоқ Туркистон жоҳиллари йиртқич Қутайбани мақтайдилар. Унинг қабрига сиғинадилар. Бу - Қуръонга қарши:
                     “Парвардигорингиз, ёлғиз Унинг ўзига ибодат қилишингизни
               амир этади”.
                                                                                                Қуръон, 17: 23, 24.
    Варқони ҳам, Қутайбани ҳам қарғиш урди:
    Қизлар (икки гўзал қиз) Варқонинг* бошини ойболтада чопиб ташлашди. Кейин нидо қилишди.
    - Тангри олдида биз ҳақмиз!
    Қутайба* ибн Муслимни тўнғиздек сўйишди. Кейин нидо қилишди:
    - Оллоҳ олдида биз ҳақмиз!
    Эски замонлардан бери Туркистон Туркларида: “Қон тутади” деган гап юради. Бойкентни қон қўлига айлантирган йиртқич Қутайбанинг ёзуқсиз кишилар қони тутди.
    Чақалоқлар қони,
    Болалар қони,
    Оналар қони....
    Қутайба минглаб чақалоқ, гўдак болаларни: “Келажакда араб бошига бало
________________________________________________________________
*Варқонинг боши 705 йилда Бойкентда узилган.
*715 йилда Қутайба Андижоннинг Қўрғонтепа туманида сўйилган. Унинг қабри ҳанузгача Қўрғонтепада сақланмоқда.
бўлади” деган хусуматда қиличдан ўтказди. Оналарнинг юракларига сунгулар санчди.
    Тангрининг қаҳри келди. Қутирган маҳлуқнинг сўнгги ўн йил умри тамуғ* азобида ўтди. У тунда ваҳима босадиган бос-босга йўлиқди. Зулмат чўкиши билан ҳамма нарса унинг кўзига бўғизланган гўдаклар бўлиб кўринарди. Мудраши билан ваҳшатли туш уни беомон ўрамга оларди. Ҳар тарафида чақалоқлар инграшар, бўзлашар, чинқиришар ва оқибат ўткир тирноқлари билан унга човут солишарди. Лекин, негадир, Қутайбанинг юз-кўзидан қон эмас, сарғимтир йиринг оқарди.
    Ана, энди эмаклай бошлаган чақалоқ омбирда унинг кир, қийшиқ тишларини суғуриб олди ва сўнг сассиқ оғзига йиринг қуйди. Оғриққа чидолмаган маҳлуқ сўйилаётган ёввойи одамдек бақириб, типирчилади. Чақалоқ бунга парво этмади. Уни қийнашда давом этди. Бармоқларини Қутайбанинг кўзларига тиқди. Кўзларидан йиринг  отилди. Қутайба жон талвасида бақириб, сачраб турди. Шу онда у кекирдаги чала узилган, дугларидан айрилган, жунлари тўзғиган, кўмакка зор жайрага ўхшарди.
    - Кўзим!.. Вой кўзим!!. Кўзим қани?!! – дея додлароқ ҳушидан кетди.
    Бундай аянчли дамларда Қутайбага улёларнинг жинларни ҳайдагувчи  дуолари ҳам фойда бермасди. Теграсида сергак турган соқчиларнинг ҳам қўлларидан бир иш келмасди. Унинг ўзи бўлса: “Мени бу газандалардан қутқар!” дея Тангрига ёлворарди. Ва ҳаллослаб калима келтирарди:
    Авзубиллоҳи Мина Шайтону Рожийим...
    Бисмиллоҳир Раҳмонир Роҳийим...
    Тангридан бир кўмак, бир сас келмасди.
    Йиллар кечиши билан гўдаклар хуружи сусайса-да, эмаклаган чақалоқ зуғуми кучайди. Афтидан у чақалоқбоши эди. Ҳамма бўваклар унга бўйсунарди. Қутайба хуррак отиши билан чақалоқбоши уни илондек бўғарди. У қутирган салтанат, қутирган қудратга эга бўлса ҳам, чақалоққа кучи етмасди. Тавба! Жон-жаҳди билан тиришса ҳам кучи етмасди. Қўлидан ҳеч нарса келмасди. Қани,  ўнгида кўзига кўринса у?! Кўринмайди! Кўринганда уни қиймалаб ташларди. Афсус! Фақат тушида кўради. Ўзини бўғаётганда, тилини суғураётганда, миясига бигиз санчилаётганда кўради. Оҳ! Қандоқ азоб! Дўзахда ҳам бундай қийноқ бўлмаса керак!
    Қутайбанинг кўнглига айш – ишрат ҳам сиғмай қолди. У ҳолдан тойди.
Чўпдек озди. Кайф – сафолардан ҳам, уламо, улё, илоҳий сўзлардан ҳам безди. Унинг занжиникига мойил башараси ғижимлаб ташланган қора қоғозга ўхшаб қолди. Кўзи сичқон инидек чўкди.
    Бошига оғир кун тушганда, энг разил шоҳ ҳам ялтоққа айланади. Ўзини муқаррар хавфдан қутқазиш учун, масалан, тахтдан қулаб зиндонда ётса ёки дорга осилишга маҳкум этилса:
    Қаланғига ҳам,
    Қасанғига ҳам
______________________________________________________________
* Тамуғ – дўзах.                                                                                                          



   ялинади, ҳатто унинг оёғини ўпишдан ҳам тоймайди:
    - Мени қутқаринг онажон!- дея ялинади.
    Йиртқич Қутайба ҳам шундай ҳолга тушди.
    Чақалоқбошининг қийноғидан қутилиш учун ҳар қандай пасткашликдан  қайтмасди.
    Олчоқ тушида ҳам олчоқ, тубан тушида ҳам тубан бўлади.
    Қутайба ўйлай-йўлай, охири, ўзича, Чақалоқбошидан қутилишнинг бир йўлини топгандек бўлди.
    Тубан йўлини...
    Уни аврашга тушди:
    - Келинг танишайлик.
    - Мен сени танийман.
    - Мен... Сизни... Малол келмаса...
    - Мен Чақалоқбошиман, мени Ҳоқон ҳам дейишади.
    - Ҳақ... қон... Илоҳий исм. Ҳақ – Оллоҳнинг оти, қон - ёруғлик тимсоли.
    - Мақсадга ўт!
    - Мени қийнамасангиз!
    - Қилмишингга яраша.
    - Жонимдан бошқа бор давлатимни бераман.
    - “Бор бойлигингни?..” Улар сеникимас. Туркистонники. Уларни тортиб олгансан. Қон, жон  эвазига.
    - Нима десангиз,  айтганингизни қиламан, илтимос...
    - Асирларни озод эт! – Ҳоқон уни бўлди. – Юртимдан чиқиб кет! Сўнг...
    - Бу қўлимдан келмайди, бу Оллоҳ ҳукми.  
    - Оллоҳ гўдакларни ўлдир деганми?
    Қизларни зўрла деганми?
    Бегуноҳларни асир эт деганми?
    Кент-кўйларни вайрон қил деганми?
    - ...
    - Бутун борлиғингни қулоқ қилиб эшит, мен сенга Тангрининг бир ҳукмини баён этай:
     “Албатта, Оллоҳ адолатга, чиройли амаллар қилишга буюрур ва Сизларни бузуқликдан, зўравонликдан, жамики ёмон нарсалардан қайтарур”.
                                                                                                       Қуръон, 16:90.
    - Сен бўлсанг, бунга тескари иш қилаяпсан. Қуръонни яроғ қилиб, ўз нафсингни қондираяпсан. Бу йўлда ҳар қандоқ ёмонликдан қайтмаяпсан. Қон ичиб бойиган саринг, қутурасан, босар - тусарингни билмайсан, ердан  оёғинг узилган!
     Ҳолбуки, Яратган эгам айтган:
    “Ер юзида кибрланиб юрмагин! Чунки сен (оёқларинг билан) зинҳор ерни теша олмайсан ва бўю бастда тоғларга ета олмайсан. Буларнинг барчаси, Парвардигорнинг назди-да, макруҳ бўлган гуноҳ(лар)дир”.                                                
                                                                                                  Қуръон, 17:37-38.

   
-   Мен Ислом учун...
    - Афтидан, сен Қуръонни ҳам ўқимаганга ўхшайсан. Бўлмаса, Тангрининг қуйидаги ўгитига амал қилардинг:                                                                                                                                
    “...Сиз фақат бир панд – насиҳат қилгувчидирсиз, холос.
    Сиз уларнинг устидан зўравонлик билан ҳукм юргизувчи эмассиз”.
                                                                                                 Қуръон, 88: 21-22.
    - Мен... мен...
    - Бас! – Уни шарт кесди Хоқон, - баҳоналарингни хотинларингга, ғуломларингга қил! Юртимдан йўқолмас экансан, сенинг бошинг у дунё-ю бу дунё қийноқдан чиқмайди. Энди сени ҳар кеча:
    Илон бўғади,
    Чаён чақади,
    Бўри ғажийди,
    Мен оғзингга қайноқ қўрғошин қуяман...
    Эрта тонгда Қутайба ибн Муслим ўз қароргоҳига уламо, улё, айғоқчи, аъёнларини йиғди. Уларга тушини айтди. Улама боши ўз фикрини билдирди:
    - Туш бежизмас, элда ҳам сизга қарши гап – сўз кўпаймоқда.
    Улёбоши уни қувватлади:
    - Ҳа шундай... Балки, чиндан ҳам Ҳақ – Қон исмли чақалоқ бордир? Ёки энди туғилар? Шунга Оллоҳ бизни ҳушёрликка ундаётгандир?
    Аъён боши гапга суқулди:
    - Хуросону Бухорода тафтиш ўтказайлик.
    Айғоқ боши сўз қистирди:
    - Шундоқ бўлса, ундан қутилайлик!..
    - Топинглар! – Қутайба буюрди.
    Олти ой юртни алғов – далғов қилишди. Бироқ Ҳақ – Қон отли чақалоқни топишолмади. Қўрқинчли тушлардан тинка – мадори қуриётган Қутайба айғоқчиларга буюрди:
    - Доимо кўз – қулоқ бўлиб туринглар! Қайси уйда чақалоқ туғилса, бориб кўринглар! Акс ҳолда... – У гапини давом эттирмади, эттира олмади.
    Аъёнбоши Қутайбага яхши кўриниш учун унинг кўнглидагини айтди:
    - Агар у туғилса, буни биз билмасак, кейин кеч бўлиши мумкин, Шунинг учун тузатиб бўлмас хатога йўл қўймайлик!
    - О, бу даҳшат! – Улё боши ваҳима қилди.
    Ҳамманинг ранги ўчди ва ўзи сезган – сезмаган ҳолда Улё сўзини такрорлади:
    - О, бу даҳшат!..







                                                        3        

                                            Иккинчи туш
                                       

                                                      “Қутайба ва унинг ёронлари яна Бухорога
                                    бордилар. Бу унинг Бухорога тўртинчи марта келиши
                                    эди. У жанг қилар,  мол   олар,   айрим   вилоятларни  
                                     талар,   баъзи    кишиларни   ўлдирар,   баъзиларини
                                     асир ҳамда қул қилиб шу тарзда Марвгача борар ва
                                     яна  Бухоро  вилоятига  қайтиб   келар  эди.  Худойи
                                    таоло Бухорони ҳамма офат ва балолардан сақласин”.

                                                           Муҳаммад ибн Жаъфар ан – Наршаҳий.

                                                    “Қутайба тўртинчи марта келиб Бухорони
                                     олганда у қуйидаги шартларга биноан сулҳ тузди:
                                    Бухороликлар   ҳар    йили   икки   юз   минг  дирҳам
                                    Халифага, ўн минг дирҳам Хуросон амирига, уйлар
                                    ва   экин   ерларининг   ярмини арабларга берадиган
                                    бўлдилар.
                                             Яна шаҳардан ташқарида турувчи бухороликлар
                                    арабларнинг  отлари  учун беда,  (ўзлари учун) ўтин
                                     ва    (бошқа)    зарур    нарсалар    бериб    турадиган  
                                    бўлдилар”

                                                                         Муҳаммад ибн Жаъфар Хотим.

    Ислом дини асосига қурилгагн давлат амири ёзуқсиз элга шундай зўрлик, зулм, ёвузлик қиладими? Бу Оллоҳга қарши ҳаракат эмасми? Мана, ўқинг, мағзини чақинг Қуръону Ҳадис сўзларини:
                                        “(Эй, Муҳаммад), Раббингизнинг йўли (дини)га  
                                    ҳикмат   ва  чиройли  насиҳат билан даъват қилинг!”
                                                                                                      Қуръон 16:125.

                                        “Динга мажбурий киритиш йўқдир. Зеро, ҳақ йўл
                                   залолатдан ажратилди”.
                                                                                                     Қуръон, 2: 256.

                                        “Оллоҳ таоло нозил этган Қуръони Карим яхши
                                     Ишларга       ундагувчи,          ёмон           ишлардан
                                     қайтаргувчидир”.
                                                                                     ( ал - Жомиъ ас – саҳиҳ)
                                                                                                                                     

    Лекин бу ўгитларга амир-ку майли, ўзларини: “Оллоҳнинг ёрдамчиси” деб билишган халифалар амал қилишганми? Тарих шоҳид:
    Муовия халифаликка қон билан эришган.
    Уммавийлар халифаликка қон билан эришган.
    Аббосийлар халифаликка қон билан эришган.
    Бухородаги зўравонлик ҳам шунинг бир иркит кўриниши.
    Ўзларини мусулмон деб билиб, бундай ваҳшийлик қилаётган халифа, амир, уламо, улёларга  ким ишонади? Бирдан ким асрлар давомида қон – қонига сингиб кетган ўз:
    Динидан,
    Эътиқодидан,
    Тилагидан қайтади?
    Бунга:
    Узун вақт,
    Теран тушунтириш,
    Яхши даъват,
    Илиқ сўз лозим бўлмайдими?
    Наршахийнинг: “Бухороликлар тил учида мусулмонликка иқрор бўлиб, яширин равишда ўз динига тобинар эдилар” деган сўзи бежизми? Йўқ. Ундоқ ҳолда унинг ўзаги қани? Қаерда? Буни босқинчиларнинг мислсиз зулмидан излаш керак. Ҳа, мислсиз зулмидан!.. Айни шу сабабли салтанатга қарши арабда ҳам, ажамда ҳам сон – саноқсиз қўзғолонлар қўпган. Лайс*, Шарик* исёнларию Муқанна* бошлиқ Туркистон халқ Озодлик ҳаракатлари ҳам шу ёвузлик мевасидир.
    Ёв ерли улусни зўрлаб Исломга ўтказиш билан бирга, унинг туркча исмини ҳам мажбуран арабчага ўзгартиради.
    “Бухоро тарихи”дан мисол:
    “(Бухорода) Хина номли бир деҳқон* бор эди. У ислом динини қабул этгач, Аҳмад деб аталди”.
    Бу ҳол Бухоро туркларини яна баттар ғазаблантирди. Улар: “Наҳот туркча исм Қуръонда қораланса?” дейишиб, жиғи – бийрон бўлишди. Сўнг бир оқил уламодан қораланмаслигини билишди. Тунда бир ботир йигит Хинанинг уйига яширинча кириб, бошини олди. Ва бошқаларга сабоқ бўлиши учун унинг қонга ботган қалласини оғочга санчиб кетди.
    Бу воқеа элга тумандай ёйилди. Улус бундан қувонди. Қуръонни билгувчи айрим араб ҳақгўйлари “Тўғри қилган” дейишди. Қутайба эса бу ҳолни бошқа
_____________________________________________________________
*Лайс – Амир ибн Лайс.
*Шарик – Шарик ибн шайх Ал – Маҳриий.
*Муқанна – Ҳошим Ҳаким.
*деҳқон – у замонда бой кишини “деҳқон” дердилар.

қайтарилмаслиги учун юзлаб ўғлонларни қийноққа солди, зиндон қилди, ўлдирди. Дойи*ларини ҳам ишга кўмди. Улар маҳаллама – маҳалла, қишлоқма
– қишлоқ юриб, одам ўлдириш гуноҳлигини элга уқдиришга тиришарди. Эл эса, ичида: “Ҳамма билган нарсани сақич қилиб чайнаётир” дерди. Бироқ унини чиқаришга қўрқарди. Фақат баъзи кексалар ҳақиқатни айтишдан ўзларини тиёлмасдилар:
    - Бу гапларинг, амир, аъёнларга тегишли...
    - Золим ким, ҳамма кўриб турибди.
    - Ёлғон – яшиқлар билан бошимизни қотирма.
    Кексалар ичида Жайхун бўйиннинг Кечув қишлоғида яшовчи бир юзу бирга кирган Кўмак Оқин деган донишманд ҳам бор эди. Авестони ёд билар, Ислом илмида ҳам ўзғир эди. Кун бўйи китобу ёзув – чизувдан бош кўтармасди. Фақат тонгда яёв, кечқурун отда дарё бўйлаб сайр қиларди.
Деярли одамларга қўшилмас, камгап ва кўнглини ҳеч кимга очмасди. Кўмак Оқин Исломга ўтмаганига зиндонда ўтириб чиққан ва шунга қарамай тетик эди. Эл уни “Кўмак бахши” дерди. Дойи боши (Улё) Ҳамза ибн Али у билан суҳбат қургиси келди. Кўмак Оқин ўз истагига қарши – ноилож рози бўлди.
    - Сен, - деди савол-жавоб давомида Кўмак Оқин унга, - шунча илминг билан жаҳолат қурбони бўлаяпсан.
    - Қандоқ, тақсир?
    - Жиноят илдизини очиш ўрнига, яшираяпсан. Бош жиноятчи, яъни. Жаллодбоши кимлигини била туриб, Қуръонга қарши ўлароқ тўғри ишдан қийиқ ахтараяпсан.
    - Мен сени тушунмаяпман?
    -Бу сенинг виждонингга ҳавола.
    Ҳамза ибн Алининг юмалоқ, ажинсиз юзига қон тепди.
    - Шариат қонунларига ўзи, ўзлари амал қилишаяптими?
    - Кимни, кимларни кўзда тутаяпсан?
    - Гап эгасини топади.
    - Очиқ сўзла ё юрагинг дов бермаяптими?
    -Мажбурий ҳолда мазлум элни Исломга ўтказишаётган, туркча исмлар ўрнига арабча номларни тиқиштираётган, бу йўлда дарё – дарё қон тўкишаётган, бу билан Қуръонга қарши боришаётган дажжолларни кўзда тутаяпман.
    - Бу гапинг унинг қулоғига етиб борса сени тирик қўймайди.
    - Яратганга қарши борса, мени ўлдирар. Тангри олдида мен ҳақман!
    - Ўлимдан қўрқмайсанми?
    - Айрим ҳолда ҳақиқат – ўлимдан устин туради. Аммо билгинки, менинг ажалим амирингнинг қўлида эмас. Тангри ихтиёрида. Агар куним битган бўлса, ўлимга тайёрман.
    -Тўғри, лекин... ________________________________________________________________
*Дойи – тарғиботчи.

    - “Лекин”и йўқ, мен ёлғиз Оллоҳга ишонаман, ёлғиз Оллоҳга эргашаман.
Элимни ҳам шу йўлга даъват этаман. Қуръонда ҳам: “(Эй инсон), ўзинг аниқ билмаган нарсага эргашма!” дейилган.
                                                                                                     (Қуръон, 17:36)
    Ерли улус ислом динини билади деб ўйлайсанми?
    - ...
    - Амир, аъён, айғоқчилар-чи?
    - Шу дин учун курашишаяпти-ку.
    - Исломга қаршими? Қон тўкишими?
    - Қилдан қийиқ ахтариш - гуноҳ.
    - Зулмни ёқлаяпсан.
    - Муҳаммад Мустафо айтган:
    “Кимки ўз амирининг бирон ишини ёқтирмаса, сабр қилсин”, деб.
    - Давомини айт.
    - “Чунки жамоатда бир қарич четга чиққан киши жоҳилият (даври) ўлимини топгай (яъни имонсиз кетгай)”.
                                                                                      (ал – Жомиъ ас – саҳиқ).
    Уни ёзуқсиз инсонлар қони тутади, қарғиш уради. У “имонсиз кетгай...”
    - Башорат қилиш ёзуқ.
    - Ал – Жомиъ ас – саҳиҳдан келиб чиқиб айтаяпман.
    - Мен сенинг гапингни амирга етказишга мажбурман.
    -Ўзингни шунга лойиқман деб билсанг, етказ.
    - Ҳар сўзингдан заҳар томади.
    - Бундан уч кун олдин бир туш кўрдим, шуни ҳам етказ.
    - Қай палла? Қандоқ? Қаерда?
    - Тонг отар чоғда. Марвга яқин қишлоқда Ҳоқон отли бир чақалоқ туғилади. У ақл, куч, ҳуснда тенгсиз бўлади. Енгилмас, ботир бўлади. Осмонда ҳам учади. Худди бургутдек. Ҳоқон қудратли қўшин тузади. Босқинчиларни Турондан ҳайдаб чиқади.
    Ҳамза ибн Алининг бит тус юзидан қон қочди, кўз қорачиғи оқарди, дўрдоқ лаблари қўрқув аралаш асабий титради.
    - Бу бир туш-да, - деди сўнг ўзини зўрға қўлига олиб, - Чунки ислом лашкари енгилмасдир.
    - Ислом лашкари ислом қонунларига қарши иш қилса, енгилади, - Хотирижам овозда эътироз билдирди Кўмак бахши.
    - У қайси қишлоқда туғилар экан?
    Кўмак бахши: “Кўзада” дейишга оғиз жуфтлади. Бироқ оқибати ёмон бўлишини ўйлаб, фикридан қайтди. Шунга:
    - Билмадим, - деб қўя қолди...
    Ҳамза ҳамма гапни Қутайбага қўшмай – чатмай айтди. Қутайба тузмга қарши чиққан йигирма бир кексани Хуросон бошкенти – Марвга, саройга олиб келтирди. Ўзи сўроқ қилди. Ҳеч бири сўзидан қайтмади. Эланмади.


Мағрур турди. Дор остида ҳар бири ушбу сўзни айтиб, ўлимга тик борди:
    - Қутайбага ўлим!
    - Йўқолсин босқинчилар!
    - Туркистон Туркларники!
    Қутайба Кўмак бахшини осишда иккиланиб қолди:
    “Халқ кўтарилиб кетади!”
    Лекин ўз иродасига қарши бахшининг бўйнига ўлим ҳалқасини солди. У уч оғиз сўз айтди:
    - Алп Ҳоқон газандаларни супуриб ташлайди!
    Турон мангу туркларники!
    Қўзғол Турк!
    Не-не оғир кишиларнинг умрларига зомин бўлган дор узилди. Қутайба, аъён, дойи, айғоқчи, уламо, улё, жаллод, соқчилар ҳайрату, қўрқувдан ёқа ушлашди. Халқ тўфондек қўпди. Дуч келган босқинчини йитди. Ҳамзани, дойи, жаллод, соқчиларни дорга осишди. Қутайба ўз тан соқчилари кўмагида зўрға қочиб қутилди.
    Ўз ўзанини бузиб оққан дарё мисол халқ амир қўрғонини қуршаб олди. Унга ўт қўйди. Кўмак бахши: “Дамашқдан ёрдам келиши мумкин” деган фикрда, қўзғолонни тўхтатди. Марв бир неча кун аччиқ тутин ичида қолди.
    Шу воқеадан кейин Қутайба ибн Муслим Кўмак бахши Оқинга қарши оғиз очмади. Уламо, улё, аъён, айғоқчилар ҳам. Бироқ уни:
    “Жодугар” деб аташди.
    Дамашқ* ҳам.
    Қутайба айғоқчилари Марв ва Марв теварагидаги қишлоқлардан доим кўз – қулоқ бўлиб юришади. Нимага? Ҳоқон отли чақалоқ туғилишини билиш учун...                                                              
                                                          4

                                                Учинчи туш
                                                         
        “Наршах қишлоғининг ҳукмдори бир хотин киши эди. Унинг эрининг
        оти Шараф бўлиб, Абу Муслимнинг лашкарбошиси бўлган ва марҳум              
        Абу Муслим уни ўлдирган эди. Бу хотинни Жабраилнинг олдига олиб келдилар. У билан амакисининг бир кўр ўғли бирга келди. Жабраил*у

   “Бухоро тарихи” дан бир мисол:
«Мусулмонларнинг (арабларнинг) иши қийинлашди. Халифа Маҳдий ўз вазири Жабраил ибн Яҳъёни Муқаннага қарши урушга юборди. У Бухорога келиб Муқаннага қарши жангга юриш учун Самарқанд қописида лашкаргоҳ қурди”.
________________________________________________________________

*Дамашқ – уммавийлар халифалигининг бошкенти.
*Жабраил – Жабраил ибн Яҳъё – Халифа Махдий ибн Мансурнинг вазири эди. У аббосий халифалардан. Халифалик йиллари 775 – 785.                                  
       
Хотинга: “Абу Муслимнинг гуноҳидан кеч”, деди. Хотин: “Абу Муслим деб мусулмонларнинг отасига айтилади, менинг эримни ўлдиргандан кейин у мусулмонларнинг отаси бўладими?!” деди. Жабраилнинг буйруғи билан хотинни белидан иккига бўлиб ташладилар ва амакисининг ўғлини ҳам ўлдирдилар”.
                                                                              “Бухоро Тарихи” китобидан.
    Бу битик нисбатан тўғри. Бироқ Жабраилнинг Ойкумиш (хотинининг оти) билан кечган савол – жавоби сиқинти замон йўлида қисқартирилган. Жабраил Ойкумиш билан тил учида сўрашгач, уни саволга тутган:
    - Нега исломдан қайтдинг?
    - Исломга араб хожалари амал қилмаётгандан кейин ундан кўнглим совиди.
    - Далил билан сўзла.
    - Масалан сен...
    - Мен? Хўш?..
    - Ҳакимни фириб билан ўлдирдинг. Боғий билан Ҳашвийни ҳам*. Яна минглаб бегуноҳ кишиларни. Халифанг ҳам сендек қонхўр. Умуман, аббосийларнинг бари бир гўр: халифаликни қон билан қўлга киритганлар. Кўп йиллардан бери юртимни қонга ботираяпсанлар. Туркистонда ҳали бирон киши ўз истаги билан исломга ўтмаган.
    Зўрлик билан,
    Қон билан...
     Бундай ўтказиш эса Қуръонда ясоқ.
    Бу ёруғ оламда энг эски дин ҳисобланмиш Зардушт дини ҳам:
    Юртим деб яша,
    Элим деб яша,
    Қон тўкма,
    Зўравонлик қилма,
    Тўғри бўл,
    Ҳалол бўл,
    Тоза юр,
    Чин сўзла,
    Ўғрилик қилма,
    Ғарлик қилма,
    Бузуқ йўлга юрма,
    Камбағалларга қайиш,
    Етим – есирларга ёрдам қил,
    деб ўргатади.
    Зардуштда ҳам рўза тутилади.
    Суннат қилинади,
    Ёлғиз Тангрига тобинади.
    Бизнинг динимизда ҳам:
    Бировнинг кўнглини ўкситма,    Бировга ёмонлик қилма, ________________________________________________________________* Ҳаким, Боғий, Ҳашвийлар тўғрисида сўнгги саҳифаларда ўқийсиз.

иғводан, фитнадан, жамики ёмон нарсалардан узоқ юр, деб сабоқ беради.
    Шу сабабли мен ўз еримизда* туғилган ўз динимиздаман.
    - Наршах эли-чи?
    - Элим ҳам...
    - Сен бузғунчисан.
    - Мен Тангри олдида ҳақман.
    - Ёлғиз Ислом – дунёда энг тўғри дин. Тилингни кесиш керак. Сени Муқанна обдон пиширганга ўхшайди.
    - Муқаннанинг йўли – ҳақ йўл. Қутайбага ўхшаб, сенга ўхшаб, бировнинг юрти босмаяпти, таламаяпти, ёзуқсиз қон тўкмаяпти. У ўз Ватанининг, ўз элининг Озодлиги учун курашаяпти. Муқанна Яратган олдида ҳақ!
    - Улан*нинг таъсиридасан. Энди сени фақат ўлим тузатади!
    - Ҳақ ЙЎРУҚ учун, ҳақ йўл учун, ҳақ иш учун ўлишни ўзимга шараф, деб билман.
    - Хотин бўлсанг ҳам довюрак экансан. Балки, алп Ҳоқонни ҳам танирсан?
    - Йўқ.
    - У Муқанна эмасми?
    - Оллоҳдан сўра.
    - Абу Муслимнинг гуноҳидан кечасанми?
    - Абу Муслим Мусулмон аҳлининг отаси ҳисобланади.
    - Шундай.
    - Менинг бегуноҳ эримни ўлдиргандан кейин у мусулмонларнинг отаси бўладими?
    Жабраил ғазабнок бир алпозда жаллодларига буюрди:
    - Хотинни белидан икки бўлакка бўлиб ташланглар!
    Кўрни ҳам!
    Кумушой Жабраилга ижирғаниб боқаркан, совуқ ва титроқ овозда деди:
    - Менинг қоним сени тутади!
    Кўр йигит ҳам кесатиқ бир оҳангда Жабраилга заҳрини сочди:
    - Сенинг кучинг хотин киши билан кўрга етади! Унутма! Муқанна бизнинг қонимиз учун сенинг бошингни олади!
    Кумушой қўшимча қилди:
    - Ўғлинг* билан Фаттоҳнинг* ҳам каллалари узилади!.
______________________________________________________________
*Зардушт дини Хоразмда – Хивада туғилган. Бу ҳақда сўнгги  саҳифаларда ўқийсиз.
* Муқанна ёзган ЙЎРУҚ. Бу тўғрида ҳам кейинги саҳифаларда ўқийсиз.
* Жабраил Яҳёнинг ўғли – Аббос.
* Фаттоҳ – Улё боши.
  Роман давомида бу ҳақда маълумот оласиз.
 
   


Минг – минглаб одамларни ўлдирганда, Жабраилнинг бир туки “қилт” этмаган. Хотиннинг гапидан эса баданига илон ўрмалади, сесканди. Фаттоҳ билан Аббос ҳам шу ҳолга тушди.
    Шу кеча Жабраил алаҳсираб  чиқди. Унинг кўзига хотин кўринаверди. Қўлида ойболтамиш. У соппа – соғмиш. Жабраил хотиндан қутилишга ҳарчанд уринса ҳам, қутила олмасмиш. Унга кучи етмасмиш. Хотин болтада Жабраилнинг икки оёғини чопармиш. У додлаб чинқирармиш. Ойкумуш:
    - Қилмиш,  қидирмиш, - дермиш ва унинг боши узра болта кўтарармиш.
Жабраил жон талвасасида қочармиш ва жарга қулаётган одамдек бўкириб уйғониб кетармиш. Ваҳшат ичра теварагига қарармиш. Хотин йўқмиш. Иккала оёғи жойидамиш.
    - Худойим-эй! – дея кўкрагига туфлармиш, - туш экан! Яратган эгам, мени бу алвастидан ўзинг қутқар!
    Тағин уни уйқу элитармиш. Тағин Ойкумуш болта билан пайдо бўлармиш. Жабраил унинг оёғига йиқилиб, ёлворармиш:
    - Тавба қилдим! Минг марта тавба қилдим! Менинг гуноҳимдан кеч!
    - Сенам эркакмисан! – дермиш Ойкумуш ундан жирканиб, - Туф!
    - Қўлидаги ойболта беомон ялтирармиш.
    Жабраил бошини чангаллаб олиб, калима келтирармиш.
    Авзубиллоҳу мина шайтони рожийим,
    Бисмиллоҳир раҳмонир роҳийим!..
    - Одамерни калима асқатадими, суллоҳ?! – дермиш, - Қолаверса, мен сен ўйлаётганингдай жинмасман. Руҳман!
    - Умр бўйи қулингиз бўлай!
    Ойкумуш Жабраилни тепиб юборармиш. У энсаси билан деворга урилармиш ва иштонини булғаб қўярмиш. Оукумуш:
    - Сени ўлдиришга ҳазар қиламан! – деб бурнини жийирармиш, - сен      Самарқандда Абдуллоҳ ибн Амин* қўлида ўлим топасан.
    У каллангни қон тўла мешга солади. Ўғлинг билан Фаттоҳни ҳам шу қисмат кутади.
    Ойкумуш осмонга учиб кетармиш...

5

Алп Ҳоқоннинг туғилиши

720 йил. 12 декабр. Тун. Қор бўрони еру кўкни оппоқ тўзонга кўмиб,
____________________________________________________________
* Абдуллоҳ ибн Амин – араб. Муқаннанинг яқин дўсти. Зардушт динига ўтган. Шарофат отли қизини дўстликнинг садоқат рамзи сифатида Муқаннага хотинликка берган. Абдуллоҳ ҳақида кейинги саҳифаларда ўқийсиз.

Жонли-жонзотни қўрқувга солиб, уйларни учургудек ваҳшат билан ўкираётир. Эшиклар, дарчалар танбаланган, тирқишлар беркитилган. Одам саси эшитилмайди. Ит, эшак, от... уй ҳайвонларнинг унлари чиқмайди.
Гўё очунни одамзот ташлаб кетган.
Гўё у ўлик бир маконга айланган.
Марв қалин қор остида инграйди.
Марв бўрон бўғовида бўғилади.
Оғочлар ғижирлаб синади.
Милт этган ёруғлик кўринмайди.
Гўё Марвни зулмат ютган.
Гўё мангу зулмат...
Фақат чекка бир уйда чироқ милтирайди.
Фақат бир чироқ...
Қоранғуликни ёриб...
Кутилмаганда, қутирган бўрон ўкиригини янчароқ чақалоқ чинқирди:
- Ин-га-а-а!!!
Ин-га-а-а!!!
Ин-га-а-а!!!
Шу он мўъжиза юз берди.
Чин мўъжиза!
Минг йилда бир марта юз берадиган мўъжиза!
Бирдан бўрон тинди.
Бирдан осмон очилди.
Бирдан ой, юлдузлар чарақлади.

6

Кўмак бахшининг башорати

Кўмак бахши юнон битикларини мутаола қилаётган эди. Энтикди. Оқ пўстинини кийиб, ташқарига чиқди. Жайхун дарё музлари чирс – чирс синаётганини эшитди. Ой, юлдузлар уни нурларга буркади.
Оқ, оппоқ нурларга!..
Бахши илоҳий бир тусга кирди. Шу тобда уни кўрган киши фаришта деб ўйларди. У осмонга кафтларини кенг ёзиб, Яратганга шукрона айтди:
- Тангрим! Минг-минг қатла шукр!!!
Алп Ҳоқон туғилди!!!
У хаёлий бир истакда, йўқ, тийиқсиз бир истакда оғилга йўналди. Сомонлар остига – одам топмас ертўлага тушди. “Суюнчига!” дея бир кўза олтин олди. Юқорига чиқди. Ертўла қописини бекитди. Устига сомон тахламларини ағдарди. Сўнг кўзани ирғай устинча илинган оқ хуржунга солди ва ўзининг севимли оқ оти ёнига келди. Унинг ёлини қашлаб манглайидан ўпди. Эгар-жабдуқларни тузатди. Устига хуржунни ташлади. Ва арғумоқни етаклаб, ҳовлига чиқди. Олтин суви юритилган узангига оёғини қуйиб, ёнғоқ оғочидан ясалган эгарга негадир енгил ўтирди. Негадир? Балки, бунга буюк севинч эҳсони: куч сабабдир?
Оқ йўрға Кўмак Оқиннинг ниятини пайқагандек, Кўза қишлоғига, Улгу* ботирнинг уйига йўртди. Зотан бахши уникидан бошқа ерга қўнмасди ҳам. Буни от яхши биларди.
Улгу ботир...
У асли Исфижоб*дан эди. Ёшлигида араб босқинчиларига қарши курашиш учун (бир тўп йигитни бошлаб) Балхга борган, кўп савашларда қатнашган ва ҳеч бир жангда енгилмаганига “Ботир” номини олган эди.
Ёв Балхни эгаллагач, Улгу ботир ёш хотини Бодом ва ўғилчаси Ҳакимни олиб Марвга қочди. Оқибат кўзада ўтроқ бўлиб қолишди. Бироқ, у доим Исфижобни қўмсаб яшарди...
Улгу ботир Бодомдан яна икки қиз кўрди. Уларнинг исмлари Қорасоч, Қоролу эди. У қон-қариндошлик ипи узилиб кетмаслиги учун қизларини Исфижобга узатди. Ўғлини ҳам Исфижобдан, таг-тугли бир оиланинг қизига – Унсинга уйлантирди.
“Бухоро ахбороти” китобидан бир сўз:
“Унинг (Муқаннанинг) отасининг номи Ҳаким бўлиб, у Абу Жаъфар Давоноқий* давридаги Хуросон амири лашкарбошиларидан бири эди. У Балхдан чиққан эди”.
Улгу ботир Кўмак Оқинни зўр қувонч билан кутиб олди. Лекин Бахши уйга кирмади. Улгуга бир кўза олтинни узатаркан, уни тиниқ меҳрга қотилган қайноқ овоз билан қутлади:
- Турк оламида буюк инсон дунёга келди! Унинг оти алп Ҳоқон бўлади. Лекин буни сир тут. Ҳатто ўғлингдан ҳам, келинингдан ҳам. Ҳаммадан.
- Кўнглимни айтдингиз, бахши.
- Агар тирик бўлсам алп Ҳоқонни мен ўқитаман. Тангри буни менга раво кўрмаса, уни Лука имон билан Довут Яҳудий ўқитишади. Бу сўзимни унутма, Улгу.
- Мен учун ўзингиз ҳам, сўзингиз ҳам мўътабар, бахши.
- Ҳозир тўқсондамисан?
- Тангрига шукр, шундай.
- Менинг ёшимдан ҳам ўзиб яша, Улгу. Набирангни умри эса минг йилдан ҳам узун бўлади. Турк уруғи тирик экан, у яшайди, унутилмайди.
Кўмак бахши Улгу ботир билан хайрлашди. Қуюқ тун бўлгани учун бу учрашувни ҳеч ким сезмади.
У оқ арғумоғини эркин қўйиб, Кечувга шодмон қайтаркан, совуқдан асар қолмаганига, қорнинг эриётганига ҳайратланди:
________________________________________________________________* Улгу – туркча сўз – Ибрат дегани.
* Исфижоб – ҳозирги Сайрам.
* Абу Жаъфар Довонақий, халифа, халифалик йиллари: 754-775


Алп Ҳоқон туғилди-ю, ҳаво бирдан ўзгарди. Кўклам ҳиди келаяпти. Бу ҳам Тангрининг бир каромати-да”.
Кўкламга эса ҳали узоқ...
Ё тавба!
Босқинчи бошлиқ тузум қулаётганини, Алп Хоқон ёғийни олдига солиб қуваётганини кўраяпман.
Ёв булутдай тўзғиб қочаяпти-я!
Номус – орини унутиб қочаяпти.
Бу манзара менга қоплон қувган маймунлар подасини эслатаяпти.
- Маймунлар тўдаси!.. – Такрорлади Кўмак бахши беихтиёр, - юртимизни оёқости қилишаётир. Лекин ҳар нарсанинг охири ва тўлови бор. Бу қайтар дунё:
Оёқости қилган - оёқости бўлади.
Босқин – босқин бўлиб қайтади.
Ўлим – ўлим бўлиб қайтади.
У қутлуғ кунларни болаларимиз кўрадилар. Менинг ёшим ўтди.
Мен уни:
Хаёл кўзи билан кўраяпман,
Идрок этаяпман.
Энди тинчгина оёғимни узатиб ўлсам ҳам бўлади. Армоним қолмади.
Кўмак бахши ўй, хаёллар қуршовида уйига қандай етиб келганини ҳам сезмай қолди. Оқ тўриқни оғилга етаклаб кирди. Унинг тизгин, эгар – жабдуғини ечди, от устига ўзининг эски жун чакмонини ташлади. Охурга ем, қуруқ беда, бир пақир сув қўйди.
Сўнг ҳовли адоғидаги ёзилмага бориб қайтди. Сандал чўғи четида турган илиқ сувга лим чойдишни олиб, зардушт дини одати бўйича таҳорат қилди. Оппоқ сочиққа артинаркан, негадир, ўз – ўзидан кўнглига бир истак келди. Нега? Сабабини билмайди. Бир бўлак қоғозга қуйидагиларни ёзди:
“Ўғлим, Чақин!
Мабодо куним битиб ўлсам, битик*ларимни Улгу ботирга бергин. Бу мендан унинг набирасига тортиқ. Ҳеч ким сезмасин. Отанг Кўмак Оқин”.
Кўмак бахши оёқ – қўли бўшашаётганини ҳис этди. Одатдагидай сандал четига тўшалган тўшакка чалқанча ётди. Шифт, уй, сўнг ер айланаётганини сезди. Кўзини қора тўсма босди. Зардушт дини бўйича ушбу сўзни вазмин бир оҳангда айтди:
- Тангрим, мени ўз паноҳингга ол!
Кейин сўл қўлини жонсиз бир алпозда юраги устига қўйди. Кейин унинг қуриб қолган дудоқлари сўнг бор очилиб, юмулди:
- Алп Ҳоқонга Тангри меҳрибон бўлсин!
Оқ арғумоқ кишнади.
Қайта – қайта кишнади.
________________________________________________________________* Битик – китоб.


Чақин уйғонди.
Кўнгли нохуш бир воқеани сезгандек, отасининг хонасига кирди...
Кўмак бахшини сўнгги йўлга тумонот киши кузатди.
Оқ отнинг кўзларидан ёш оқди.
Сел бўлиб оқди.
Бу ҳолдан Улгу ботирнинг кўнгли бузилди:
- Худди одамдек йиғлаяпти, шўрлик.
Улгу ботир отга қўшилиб йиғлади.
Юм – юм йиғлади.
Оқ арғумоқ емиш ҳам емай қўйди.
Сув ҳам ичмай қўйди.
У бўшалиши билан қабристонга йўртарди.
Бахшиннинг мозори қошида сукут сақлаб турарди. Бундан Чақин ғамга ботарди.
Охири оқ от Кўмак бахши қабрига бошини қўйиб, абадиятга кетди. Буни Чақин Улгу ботирга билдирди.
Улгу ботир бош бир тўп киши уни Кўмак Оқин мозори ёнига кўмишди.

7

Оддий бўвак*

Қирқ йил қирғин келсаям,
Ажали етмаса ўлмайди.
Турк сўзи.

Ўтган кунда Марв теварагидаги қишлоқларда фақат битта чақалоқ дунёга келди. Улёлар ҳавонинг кескин ўзгаришини унинг туғилиши билан боғладилар. Улё, силанг*, айғоқчилар бўвакни бориб кўришди. Лекин у Кўмак бахши башорат қилган шохли, икки елкаси ўртасида қора ҳоли бор чақалоққа ўхшамади. Тўғри, унинг ҳам икки қўл, икки оёқ, икки кўз, икки қош, икки қулоқ, бурун, оғзи бор. Бошқа бўваклардан айролиги йўқ. Оддий бўвак. Чақалоқнинг оти Ҳоқон эмас, Ҳошим. Бу исмни унга амир қўшинлари бошлиғи Қосим қўйди. Ҳакимга уйқаш тарзда: Ҳаким – Ҳошим. Бу Улгу ботирга ёқмади. Бироқ у: “Ҳозирча шундай бўлгани ҳам маъқул”, дея ўзини – ўзи овутди.
Улё* уруғ негизида не кароматлару не сир – синоатлар яширилганини билишга қодирми? Йўқ. Бу бир Тангрига аён...
Исковучлар кетишгач, Улгу ботир енгил нафас олди: “Тангри суюб
________________________________________________________________* Бўвак – чақалоқ.
* Силанг – зобит, офицер.
* Улё – олим.

яратган бандасини ўзи бало – қазодан асрайди” деди ички бир ҳаяжон, ички бир ишонч билан.
Аслида Кўмак бахши: “Шохли чақалоқ туғилади” деган гапни рамзий маънода, яъни у: “Келажакда шох бўлади” деган маънода айтган эди. Бу ҳақда қалблари кўр улё, амир, аъёнлар ҳатто ўйлаб ҳам кўришмади. “Қора хол” масаласига келсак, у бир йилдан сўнг ўз исботини топди. Ҳошимнинг елкалари орасида одам кўзи қорачиғидек катталикда қора хол пайдо бўлди. Улгу ботир ўғли билан келинига буни қаттиқ сир сақлашларини қайта – қайта тайинлади.

8

Қиёс – ҳақиқат ўлчови

“Тангри суйган бандасини ўзи асрайди”
Улгу ботир.

Ҳошим бир ёшга етиб – етмай юрадиган ва гапирадиган бўлди. Улгу ботир уни ёв кўзидан узоққа – Исфижобга юборишга аҳд қилди. Бироқ Ҳақим кўнмади:
- Эсини танисин, ота, - деди, - кейин...
У беш – олти ёшида бобосидан туркча ёзиш-ўқишни ўрганди. Улгу ботир буни пинҳон тутишни набирасига уқдирди. Ҳошимнинг зеҳни ғайри табиий равишда ўткир ва хотираси фавқулодда кучли эди. Улгу ботир унинг сезги қуввати зўрлигига ҳам ҳайрон бўларди.
-Нимага бобо? – Ҳошим унинг ўгитини тушунмади.
-Улғайсанг билиб оласан.
Ҳошим қайта савол беришга тортинди.
- Сенга Кўмак бахши ноёб китоблар совға қилган. Мен уларни беркитиб қўйганман.
- Қачон ўқийман?
- Вақти етганда...
- Нега ҳозирмас, бобо?
- Кўпи юнон, ҳинд, хитой, арамий, араб, форсча битиклар. Сен бу тилларни билмайсан.
- Ўрганаман, бобо.
- Ўшанда ўқийсан.
Шу савол – жавобдан кўп ўтмай Қосим Ҳакимнинг кўнглига қармоқ ташлади:
- Ўғлинг арабчани биладими?
- Сал – пал.
- Салим отли бир араб улё бор. Ўша олим Ҳошимни ўқитади. Розимисан?
- Сенга йўқ деб бўладими,

Улгу ботир: “Набирамга “дум” қўйилди” деб кўнглидан ўтказди. Шу
сабабли Ҳошимга уқтирди:
- Ўзингни яшириб ўқи.
- Тушунмадим, бобо?
- Билимсиз боладай ўқи.
- Нечун, бобо?
- Айтганимни қил. Бошқа савол берма.
Ҳошим Ҳаким беш йил ўз уйида улёдан сабоқ олди. Арабчани ўрганди. Қуръонни ёд олди. У ўзини қанча яширмасин, зийрак улё ундаги ўқишга ташналик ва иқтидорни пайқай олди. Аммо болага меҳри тушгани ва имони бутун бўлгани учун у Қосимга:
- Ҳошимнинг бошқа болалардан устунлигини сезмадим,- деди.
Улгу ботир: “Тангри суйган бандасини ўлиму ёмонликлардан ўзи асрайди”, деб ўйлади.
У Кўмак бахшига берган ваъдасига кўра Ҳошимни Лука билан Довутга ўқишга берди. У олти йил давомида улардан диний, дунёвий илмларни ҳамда яҳуд, юнон, форс тилларини ўрганди. Товрот, Забур, Инжилни сув қилиб ичди. Ҳакимнинг ҳарбий юмушлару турмуш ташвишларидан боши чиқмагани учун Ҳошимнинг тарбияси билан асосан Улгу ботир шуғулланди. Ҳошим айрим – айрим онларда бобосини саволга тутиб қоларди:
- Муқаддас китоблар бир-бирига ўхшайди, бобо, нимага?
- Тангрининг сўзи улар, шунга.
- Мусо таълимоти билан шариат қонунлари бир хил.
-Сабабини айтдим-ку.
- Довут домла: “Қуръонни Товротдан кўчирган” деяпти. Лука домла ҳам шундай фикрда.
- Оллоҳ билгувчи. Лекин ҳамма диний китоблар одам боласини тўғри йўлга бошлайди. Энди илоҳий битикларнинг энг қадимийси – Овастони ўқиб чиқ. Менинг хонамда. Ҳеч кимга сездирмай. Ҳатто ота-онангга ҳам.
- Сизнинг сўзларингизнинг мағзини энди чақаяпман, бобо.
- Секин – секин илдиз – илдизигача етиб борасан, бўтам, секин – секин... – У набирасини ақл, онгда етилганидан ичида қувонди. Бироқ буни Ҳошимга сездирмади. Уни бир сўзсиз ҳовли адоғига- пичанхонага етаклади. Кўримсиз қопига илинган илгични кўтариб, ичкарига кирди. Ҳошим унга эргашди. Димоқларига турли хил қуруқ ўтларнинг аралаш-қуралаш ҳидлари урилди. Ичдан эшикни танбалашди. Пичан боғламларини бир чеккага суришди ва ости-устию тўрт томони сарв оғочидан ясалган ертўлага тушишди. Улгу ботир шам ёқди. Ҳошимнинг кўзи бурчакда турган хум билан кўзага, кейин (сарвдан ишланган)даги китобларга тушди. Улгу ботир:
- Бу кутубхона сеники, - деди набирасига, - аввал Овостани ўқи. Кейин бошқаларини...
- Хўп, бобо, - қувончдан Ҳошимнинг чағир кўзлари ёнди. Бобосиникига ўхшаш чўзинчоққа мойил юзларидан нур таралди.


- Овостани Товротга, Инжилга, Қуръонга қиёслаб ўқи. Қиёс – ҳақиқат
ўлчови...
Ҳошим бир йил мобайнида деярли уйдан – эшикка чиқмай Овостани ўрганди. У ўз одатига кўра бошқа илоҳий китоблардан кўчирмалар олганидек, Овостадан ҳам дафтар-дафтар кўчирмалар олди. Товрот, Забур, Инжил, Қуръоннинг Овостога ўхшаш жиҳатларини* аниқлади. Шунда ўзича:
“Овоста – муқаддас китобларга она бўлган” деган фикрга келди. Кейин бобоси айтган ечим миясида жонланди:
“Ёзари битта: Қодир Худо”.
Лекин бундан унинг кўнгли таскин топмади:
“Ёлғиз Тангри бўлса, нега улар аро қарама-қаршиликлар бор?”
Бунинг тагига етиш учун бобосига мурожаат этди. У боғи ўртасига, улкан ўрик остига, бир ариқ сув устига ўрнатилган сўрида хаёл суриб ўтирган эди. Савол қўққисдан берилганига ўйланиб қолди. Сўнг ўзи ҳам қизиқсинган бир алпозда набирасидан сўради:
- Қандоқ?
- Масалан бобо, Зардуштий, Будавий, Яҳудий, Насроний динларида:
Беш вақт номоз ўқиш фарз эмас.
Бир ой узлуксиз рўза тутиш ҳам.
Қиблага қараб сажда қилиш ҳам.
Аёллар эркаклардек:
Эркин юришади,
Очиқ юришади.
Ёпинчиқ, паранжи нима, билмайди.
Тўнғиз эти ейишади.
Май ичишади.
Насронийлар суннат ҳам қилишмайди.
Хотин-қизлар эркаклар билан бирга тобут кетидан қабр бошига боришади.
Марҳумнинг яхши сифатларини эслаб, бода ичишади.
Зардуштий, Будавий, Яҳудий, Насроний динларида кўп хотинлик ёт.
Расм чизиш таъқиқмас.
Ваҳоланки, бобо, Яратганнинг ўзи тенгсиз рассом. Унинг “қаламига мансуб” биргина чечакларга боқинг, - Ҳошим боғдаги гулларга ўнг қўлини чўзди, - оқ, қизил, зангори...
Турфа хил.
Турфа тус.
Яна ҳам аниқ айтсам, бутун мавжудотни, у жонлими, жонсизми, айросиз, турли – туман рангларда, шаклларда яратган. Одам бундан:
Қувонади,
Завқ олади.
Тангри ўзи яратган бу неъматни нечун таъқиқлайди? ______________________________________________________________ *Ўхшаш жиҳатларини кейинги бобларда ўқийсиз.


Тангри ўзига қарши борадими?
Ислом динига зид яна бундай юзлаб мисол келтиришим мумкин.
Менимча, бобо, Исломга қараганда у динларда:
Сиқиқлик кам.
Бўғиқлик кам.
Сўз эркинлиги кўп.
Фикр эркинлиги кўп.
Эрк кўп.
Эрк бор ерда:
Уйғониш,
Ўсиш,
Униш,
Юксалиш бўлади.
Яна, қайдам, бу менинг шахсий фикрим.
Тангри кўпроқ билгувчи.
- Буни менга айтишдан мақсадинг нима?
- Мақсадим... Агар илоҳий китоблар Тангриники бўлса, динлар аро бундай тафовут нечун?
Улгу ботир бу ҳақда сира ўйлаб кўрмаганди. Шунга ўзини ўнғайсиз сезди ва бундан ўзини соқит қилиш учун гапни бурди:
- Балки, бу саволингга Салим, Довут, Лукалар аниқ жавоб беришар?
- Менимча, учовининг фикри ҳам бир ёқлама. Салим Улё: “Инжил бузилган”, дейди. Довут, Лука домлалар бунинг тескарисини айтишади: “Қуръонни инсон ёзган”.
- Қай бирига кўпроқ ишонгинг келади?
- Ҳозирча бунга аниқ жавоб беролмайман. Лекин уларнинг айрим иддоаларида жон бордай.
- Қандай?
“Муҳаммаднинг меърож* сафари ёлғон, - дейди Довут домла, - агар у бургут тезлигида тинмай учса-да, миллиард асрда ҳам арши-Аълога етолмайди. Қолаверса, инсонда учишга қанот йўқ. Бу бир чўпчак”.
“Бу ҳақ гап, - уни тасдиқлайди Лука домла, - лоф ҳам эви билан-да”.
- Балки бу ҳол хаёлий кечгандир? Ёхуд тушида?..
____________________________________________________________
*Меърож ( араб тилида – учиш, кўтарилиш дегани). Қуръон, Ҳадис, сўзларича, Муҳаммад пайғамбар кечаси Буроқ отда Маккадан Қуддусга учган. Қуддусдан фаришта (Жаброил) ёрдамида еттинчи осмонга , Тангри ҳузурига кўтарилган. Сўнг етти эшикдан ўтиб, ичкарига кирган. Одам ота, Мусо, Хорун, Юсуф, Идрис, Яҳъё, Иброҳим, Исолар билан учрашган. Сўнг Оллоҳ ҳузурида бўлган. Эллик марта номоз ўқишни (Мусо кўмагида) бештага қисқартирган. Шундан кейин у бегуноҳлар жаннатда, гуноҳкорлар дўзахда яшашаётганини кўрган. Меърожга сафари шу даражада тез кечганки, Маккага қайтганда, ҳали тўшаги совумаган. Ағдарилган кўзадаги сув ҳали тўкилиб улгурмаган экан.
- Сизга бир нима демоққа қийналаман. Яна, боболаларнинг мана бу сўзлари ҳам одамни ўйлантириб қўяди:
“Муҳаммаднинг ойни иккига бўлгани ҳам тўқима, - дейди юнон,- у тарвузмиди, иккига бўлинса”.
Яҳудий Лукани маъқуллайди:
“Одам қадами етолмас юксакликда, ақл бовар қилмас катталиги-ю,
оғирлигига қарамай, ақл бовар қилмас тезликда учаётган ойни бўлиш мумкинми? Йўқ, албатта. Бу бир:
Лоф,
Уйдирма,
Афсона”.
“Мабодо ойни иккига бўлган бўлса, - дейди юнон, - нимага буни зардуштийлар, будавийлар, яҳудийлар, насронийлар кўришмаган?
Башарият кўрмаган.
Ёки, бу, бирон кечмиш китобида қайд этилмаган?
Бу Тангри қонунига зид.
Бу табиат қонунига зид.
Бу бир сеҳр”.
Улгу ботир бобо-момоларининг муқаддас дини бўлмиш Зардуштийга тобинса ҳам, Исломга, умуман, ўзга динларга ёмон кўз билан қарамасди. Шунга фойдасиз-баҳсга нуқта қўймоқчи бўлди:
- Туман-туман замонлар силсиласида илм-фан мислсиз даражада ривожланади. Ана ўшанда оқ-оққа, қора-қорага ажралади.
Шу сўз таъсирида Ҳошим яҳудийнинг сўзини эслади ва буни бобосига айтди:
“Кесак – тош ўлмас,
Қовоқ – бош ўлмас”.
Улгу ботир кулимсираб, қўшимча қилди:
“Арпа, буғдой ош бўлди,
Олтин, кумуш тош бўлди...”
Ҳошим жилмайди.
Улгу ботирнинг юз-кўзидаги табассум сўнди ва у жиддий бир тусга кирди. Сўнг томоғини қираркан, сўниқ сасда деди:
_____________________________________________________________
*Инжил – насронийларнинг муқаддас китоби. Насроний дини 1 асрнинг иккинчи ярмида пайдо бўлган. У одамзотни охиротда бахт ҳамда тўғриликка эришишга умид уйғотади. Насронийлар пайғамбари Исо Масиҳ (юнонча-халоскор). Насроний динида 3 та йирик мазҳаб бор: Католик. Провеслав, Протестант. Яна турли оқимлар мавжуд: баптистлар, неговистлар, адвентистлар ва бошқалар. Насронийлар Ота Худо, Ўғил Худо ҳамда муқаддас руҳ-Худога тобинадилар.



- Инжил*да ёзилишича, Ер текис ҳам ҳаракатсиз эмиш. У Олам ўртасида тек турармиш. Унинг атрофида сайёралар ҳам, Ой, Қуёш, юлдузлар ҳам айланармиш.
- Ҳа шундай битик бор, бобо.
- Шу тўғрими?
- Бу ҳақда ўйлаб кўрмабман, бобо.
- Ҳар бир нарсанинг мағзини чақиб ўқи дегандим-ку, сенга.
Ҳошим бошини эгиб, мулзам бўлди.
- Кўмак бахши буни менга “хато” деб айтганди.
- Яратганнинг битиги ҳам хато бўладими, бобо?
- Демак... – У гапини давом эттирмади. Анчадан сўнг:
- Ер юмалоқ шаклда, - деди, - у қуёш теварагида айланади. Доимий ҳаракатда. Оламда ҳаракатсиз нарсанинг ўзи йўқ.
- Бу Сизнинг фикрингизми,бобо?
- Йўқ, Кўмак бахшиники.
- Яхудо*га тобинувчилар бунга қандоқ қарайдилар?
- “Бунга” деганинг нима? Аниқ сўзла.
- Ернинг айланишига.
- Қайдам. Аммо Исони Мусодек эъзозлашади. Шунга қараб ўзинг хулоса чиқазавер.
- Ислом* динидагилар-чи?
- Билмайман. Бироқ Мусони ҳам, Исони ҳам тан олишади.
- Ўзингизчи, бобо?
- Мен Зардушт* динидаман. Кўмак бахшининг сўзига ишонаман.
- Бобо, Сиз ўзингиз билган ё билмаган ҳолда Апексимандр (э.о.тах.610-546), Платон (э.о.427-347), Аристотел (э.о.320-250)ларнинг: “Ер – олам ўртасида...” деган ғояларини чипакка чиқараяпсиз, Аристрах (э.о.320-250) назариясини ёқлаяпсиз.
- Билмадим, мен сенга Кўмак бахшининг фикрини айтдим.
Яхудо, Тарсо динлари олимлари: “Ислом Зардуштий, Яхудо, Тарсо динлари илдизларидан ўсиб чиққан, - дейишади, - Қуръон эса Оваста (Авесто), Таврот, Инжиллардан кўчирилган”.
Албатта бу нисбий тушунча.
Ҳақиқат ёлғиз Тангрига аён.
Ҳамма динларда кунилаш ясоқ.
Бироқ?.. ______________________________________________________________
*Яхудо – Яхудийлар дини. У эрамиздан олдин 7 асрда юзага келган. Яҳудийларнинг пайғамбари – Мусо, муқаддас китоблари Таврот, Талмуд (Забур). Талмудда Таврот битикларига шарҳлар ёзилган. Яхудо черкови – Синагог. Яҳудийлар ёлғиз Худо-Яҳвега тобинишади.
*Ислом-Ислом дини 7 асрда ғарбий арабистонда ёйилган. Унинг элчиси – Муҳаммад, илоҳий Битиги-Қуръон. Мусулмонлар ёлғиз Худо - Оллоҳга сиғинишади. Ҳадисларга ишонишади.


*Зардуштийлик – Зардушт дини. У эрамиздан икки мингча йил аввал Хоразмда вужудга келган. Бу дин асосчиси-Зардушт пайғамбар. Лекин мусулмонлар уни элчи сифатида тан олишмайди. Яхудо, насронийлар: “Афсонавий пайғамбар” дейишади. Зардуштийларнинг илоҳий китоби – Авесто. (катта Авесто, кичик Авесто).
Зардушт таълимотида: “Оламда узлуксиз равишда Яхшилик ва Ёмонлик курашади, - дейилади, - Яхшилик, яъни Ёруғлик худоси – Аҳурамазда (Ормузд), Ёмонлик, яъни қоронғулик худоси – Ахрамайму (Ахраман)дир”.
Зардушт дини одамзотни тўғрилик, тозалик, ҳалоллик сари етаклайди. Унда ҳам рўза тутиш, суннат қилиш бор. Охирот, қиёмат, сўроқ, жаннат, дўзах бор. Қайта тирилиш бор. Дунё олимлари: “Зардушт дини Будавий, Яхудо, Ислом динларига она вазифасини бажарган” деб ёзишган.
Зардушт дини ҳақида кейинги саҳифаларда ҳам ўқийсиз.




Кўмак бахши инсон сифатида ҳам, олим сифатида ҳам етук эди. У на фақат Зардушт, Яхудо, Насроний, Ислом, балки, будавий* таълимотини ҳам яхши биларди.
- Бунинг учун тил билиш керак-ку, бобо?
- Кўмак бахши ҳинд, яҳудий, юнон, хитой, араб, форс тилларида ҳам эркин сўзлар, ўқир, ёзарди. Ўз тили-туркчада тенгсиз эди. Бойликда ҳам унга тенг келадиган кишини кўрмаганман. Менимча, ундаги бу иқтидор Тангридан эди. Туганмас бойлик эса отаси – Оқин оқсоқдан қолган. Унинг “Оқсоқ” дейилишига сабаб: у араб босқинчиларига қарши курашда чап оёғи тиззасидан (ёй ўқида) яраланган ва бунинг оқибатида оқсаб юрадиган бўлиб қолган эди.
- Тушундим, бобо, лекин у мунча тил, илмни қанда ўрганган? Шунга ақлим етмаяпти.
- Кўмак бахши отасининг ўгутига биноан уч йил Афинада, уч йил Ҳиндда, уч йил Чинда, уч йил Эронда яшаган, ўқиган.
- Бой бўлгач, албатта...
- Минг бой бўлгани билан, - Ҳошимнинг гапини кесди Улгу ботир, - одамнинг ўзида бўлмаса қийин. Кўмак бахшида илм-фан ҳамда тил ўрганишга беқиёс иштиёқ, интилиш бўлган. Одамда зўр иштиёқ, интилиш бўлса, ҳар қандай тўсиқни енгиб ўтади.
Ҳошим ихтиёрсиз бир тарзда бобосининг гапини такрорлади:
“Одамда зўр иштиёқ, интилиш бўлса, у ҳар қандай тўсиқни енгиб ўтади”.
Бу гап унинг миясида абадга муҳрланиб қолди:
Иштиёқ...
Интилиш...


____________________________________________________________
*Будавийлик. Бу дин милоддан минг йилча олдин Ҳиндистонда туғилган. Эрамиздан аввал 3 асрда расмий динга айланган. Унинг асосчиси – Будда. Буда туркчада “Кўнгли ойдин” деган маънони билдиради.
Будда дини нафсни тийиш орқали Нирвана – рўшноликка эришилади ва азоб-уқубатдан қутилади деган ғояни олға суради.
Буддавийлик браҳманлик динига қарши, муқаддаслаштирилган касталарга ва унинг бўлинмаларига, кўп худоликлару қурбонликларга қарши юзага келган.
У Ведалар динини инкор этади.
Одам боласининг холос бўлиши – Тангрига боғлиқ деб уқдирилади. Унга илоҳий сутраларни такрорлаш билан эришилади деган таълимотни ёяди.





Кўмак бахши Ҳиндда Йўга*, Чинда жанг қилиш сирларини* ўрганган. Унга кучда юз йигит ҳам бас келолмасди.
- Ў-ҳў!
Кўмак бахши билан мен Балхда ёвга қирон келтирганмиз. Улус уни: “Кўмак қайтмас” дерди. Кейинчалик эса у “Бахши” номи билан донг қозонди.
Сенга айтсам, илмга ташналик, ботирлик Кўмак бахшининг қонида бўлган. Оқин оқсоқ кўп билимли киши эди. У ҳам ақлйц, ҳам жисмоний, ҳам руҳий қувватга эга эди. Унинг йўлини бирон кимса кесиб ўтолмаган. Оқин оқсоқнинг қўли ҳар ерга етарди. Сон-саноқсиз туёқлари*, адоқсиз экин ерлари-ю боғ-роғлари бор эди. Минглаб юк ортилган туя карвонлари Чин,
Рим, Ҳинд, Эрон каби юртларга узлуксиз қатнарди. Чиндан ҳам у Тангри сийлаган киши эди. Ўғли ҳам кам бўлмади.
Ҳошим бу гаплардан:
Тўлқинланди,
Таъсирланди,
Озуқа олди.
Ўзини Кўмак бахши ўрнига қўйиб кўрди.
“Ундай бўла оламанми?” – дея ўзини-ўзи саволга тутди.
“Бўла оласан, - жавоб қайтарди ғойибий бир овоз, - фақат бунга кўп олтин керак бўлади”.
________________________________________________________________ *Йўга – Эски ҳинд тили-санскритча қўшилиш дегани. Йўганинг келиб чиқиш тарихи милоддан бир неча минг йил олдинга бориб тақалади. Эрамиздан тахминан бир аср аввал Патанжали Йўга машқларини тизмга (системага, солган.
Йўга таълимоти баёнидан мисол:
“Йўганинг қуйи босқичи “Хатха-Йўга”дан, яъни жисмоний машқ усулларидан иборат бўлиб, бу усуллар танни ром қилишга қаратилган бўладики, бундай ром қилиш “Ража-Йўга”га, яъни психик машқларга ўтиш имкониятини беради. Бу машқлар эса реал воқеликдан батамом ажралишга олиб боради. Йўганинг ёрдами билан гўё бениҳоя кичрайиб, кўзга кўринмайдиган бўлиб қолиш ҳам, жуда катталашиб кетиш ҳам, истаган жойга бориш, нарсаларни мингларча чақирим наридан туриб кўриш, бировларнинг фикрларини ўқиш, ўтмиш ва келажакни билиш, ўлганлар билан суҳбат қилиш ҳам мумкин.
“Хатха-Йўга” ҳамма дардлардан шифо топишнинг ва вужуднинг ажойиб бир тарзда соғайиб кетишининг универсал усули қилиб кўрсатилади. Унинг айрим усуллари (масалан, нафас олиш усули) илмий даволаш физкултурасида муайян ўрин тутади...”
*Жанг қилиш сирлари – Кара-ТЭ. КУН-ФУ, У-ШУ каби: сунгу санчиш, болта, пичоқ отиш, қиличлашиш каби, ёй ўқи билан мўлжалга уриш, баланддан сакраш, югуриш каби сирлар.
- Туёқлар – от, туя, қўй, эчки, қорамоллар кўзда тутилади.


Олтин...
Олтин...
Олтин...
Қаердан оламан?..
“Тангри ол қулим” деса, ҳеч гапмас.
“Қуриқ қошиқ оғизни йиртади”...
Айни шу он Улгу ботирнинг овози эшитилди.
- Миянгда нелар кечаётир, сезаяпман, - у набирасининг елкасига ўнг қўлини қўйди, - сен аввал кутубхонадаги битикларни ўқиб чиқ. Сўнг...
- Сўнг нима? – Ҳошим бир яхши нарсани сезгандай бобосига энтикиб боқди.
- Ўйлаганинг бўлади.
-Наҳот, бобо? – Ҳошимнинг юз-кўзлари порлади.
- Айтганимни қил.
- Хўп, бобо.
Улгу ботир набирасига қувонч бағишлаганига ич- ичида севинди. Лекин буни ташига чиқармади. Унинг қиличдек бенуқсон қаддига, юлдуздек порловчи кўзига меҳр билан боқиб, ўз сўзига қўшимча қилди:
- Уқиб ўқи. Юрагингдан.
- Мен ҳам шуни истайман, бобо.
- Илмсиз кишининг боши қулликдан чиқмайди.
Ҳошим бу гапнинг мағзини чақишга улгурмади. Улгу ботир киши кўнглининг қоронғу пучмоқларида мудраб ётган орзу-истакларини уйғотиб юборгудек яна бир сўз айтди:
- Илмсиз миллат ўз юртини бошқаролмайди.
Бу гап Ҳошимга юраги қаърида ҳали ўзи ҳам тушиниб етмаган аллақандай сирли, аллақандай илоҳий кучни қўзғатгудек даражада таъсир этди. Нималигини билмайди, бундан у ўзга бир оламни топиб олган мунажжим ҳолига тушди. Ва ўзи сезмаган ҳолда бобосининг сўзларини қайта-қайта қайтарди:
“Илмсиз кишининг боши қулликдан чиқмайди”...
“Илмсиз миллат ўз юртини бошқаролмайди”...

9
Ўзини, Ўзлигини англаш

“Ўзини, Ўзлигини англаган эл қул бўлмайди”
Тўнғу,
милоддан 1200 йил аввал буюк
Хун давлатига асос солган ҳоқон.

Ҳошим Довут билан Лука кўмагида илоҳий китобларнинг илдиз, моҳият, аҳамиятларини: Рим, Византия, Юнон, умуман, Ғарб юртларининг

кечмишларини; Цицерон*, Боэций*, Фалес*, Эвклид*, Демокрит*, Гераклит*, Суқрот*, Сенека* каби олимларнинг асарлари ва қарашларини ўрганди. Бу алломаларнинг айримлари Турон элларининг яшаш тарзлари, ботирлари тўғрисида ҳам қимматли битиклар битишган эди. Ҳошим Герадотнинг Массагет – Сак ҳоқони Тўмарис асарини ўзгача бир севги билан ўқиб чиқди. Менандер*, Страбун, Плинийларнинг бир туғишган Турк уруғлари: Сак, Массагет, Скиф, Хунлар ҳақидаги битиклари унда буюк ифтихор ҳис-туйғуларини уйғотди.
Шу сабабларга кўра ертўладаги китобларни ўқиш-уқиш унга енгил кечди. Буларда ҳам Турон элларининг кечмишлари ҳурмат билан тилга олинади.
Айрим-айрим онларда бу антик дунё тарихчиларининг айрим-айрим битиклари унинг хаёлини заб этиб қоларди:
Турон - сак-скифлар юрти. Улар Эрон (Доро11) босқинидан минг йиллар
Олдин ҳам бу ерда яшаганлар.
Геродот, Юнон тарихчиси.

Сак-скифлар хун-турклар билан қондош эл. Осиёда яшайдилар. Улар дунё Халқлари орасида тўғри сўзлиги, ботирлиги, от чопишда тенгсизлиги билан ажралиб турганлар. От узангисини ҳам саклар кашф қилганлар.
Херил, Юнон тарихчиси.

Аҳмонийларнинг Ўрта Осиёга юришларидан аввал Мидия подшоҳлигига ярим қарам халқлар ўз истаклари билан сак ҳоқонлигига ўтганлар. Бунинг оқибатида сак ва Мидия ўртасида уруш юз берган.
Менандер,Византия тарихчиси.

Скифлар давлатининг асосчиси Тарғитайдир. Уларнинг бир қисми экинчилик, ҳунармандчилик, иккинчи қисми туёқчилик, теричилик билан шуғулланадилар.
Полиэн, Юнон тарихчиси.
______________________________________________________________
1. Цицерон – Рим файласуфи (э.о.106-43).
2. Боэций – Рим файласуфи (480-524).
3. Фалец – Юнон файласуфи (э.о. 624-547)
4. Эвклид – Юнон математиги. “Асослар” асари муаллифи. (э.о. 4-3)
5. Демокрит – Юнон қомусий олими. (э.о. 460-370).
6. Гераклит – Юнон файласуфи ( э.о. 544-483).
7. Суқрот – Юнон файласуфи ( э.о. 469-399)
8. Сенека – Рим олими. Унинг “Луцилийга мактублар” асари сақланган.
Сенека Рим императори Нероннинг ( нерон Римни ёққан) устози. (э.о. 4 йил – эрамизнинг 65 йили)
9. Менандер – Византия олими. (э.о. 624-547).


Ер остидаги олтин, гавҳар, маржон конлари каби одамнинг вужудида ҳам ўзи билмайдиган ғаройиб “кон”лар бор. Булар ўқиш, уқиш, изланиш, ўрганиш, қайғуриш, ҳайратланиш натижаларида секин-секин юзага чиқади. Ҳошим ҳам бобоси, узтозлари ва битиклар таъсирларида Ўзини, Ўзлигини кашф эта борди. Олдинлари Луканинг: “Ўлимдан қўрққан эл ўзга элга қарам бўлади”, Довуднинг: “Ўлимдан қўрқмай курашган миллат озод яшайди” деган сўзларининг мағзини чақолмаган бўлса, энди чақа бошлади.
Энди ногаҳон, қоя тубидан сизиб чиққан булоқдек, унинг кўзи очилди.
Энди ўзи сезган-сезмаган ҳолда Улгу ботир, Довут ва Луканинг сўзларини тез-тез такрорлайдиган ва талқин қиладиган бўлиб қолди:
“Илмсиз эл юртини бошқаролмайди”.
“Ўлимдан қўрққан халқ ёт халққа қарам бўлади”.
“Ўлимдан қўрқмаган миллат озод яшайди”.

Биринчи талқин:

“Илмсиз эл...”
Нимага илмсиз?
Ўйлади-ўйлади, топди:
Туркча Ёзув*,
Туркча Ўқув*,
Туркча мактаблар* йўқ.
Нима учун?
Ўйлади-ўйлади, топди:
Таъқиқланган.
Ким таъқиқлаган?
Ўйлади-ўйлади, топди:
Ислом динини ниқоб қилиб кийганлар:
Халифа,
Амир*,
Амирлар*
Қани асос?
Агар Халифа: “Таъқиқла!” демаса, бунга Қутайбанинг ҳам, ундан кейинги амирларнинг ҳам юраклари бетламасдилар.
Чунки бу:
Ислом таълимотига қарши иш.
______________________________________________________________
1. Ёзув – Алифбо.
2. Ўқув – Туркча китобларни ўқиш маъносида.
3. Мактаблар – Хуросонда битта ҳам туркча мактаб йўқ эди. Таъқиқлаб қўйилган.
4. Амир – Қутайба ибн Муслим кўзда тутилади.
5. Амирлар – Хуросонда Қутайбадан кейин бўлган амирлар кўзда тутилади.


Тангри таолога қарши иш.
Қуръонда ўзга миллатларнинг ўқув- ёзувлари таъқиқланган эмас.

Иккинчи талқин:
“Ўлимдан қўрққан халқ...”
Турк ўлимдан қўрқадими?
Қўрқади.
Шунга арабга қарам.
Бўлмаса, нега, қадимги дунё тарихчиси: “Турклар ўзга халқлардан ботирлиги билан ажралиб турадилар”, деб ёзган. Бўлмаса, қандай қилиб, турклар дунёда энг кўп салтанат қурганлар?
Қайдам?
Балки, Туркдаги у ботирлик замонлар кечувида сўнгандир?
Сўндирилгандир?
Қандай?
Босқинчилар,
Ирқчилар,
Миллатчилар сабабли...
Бу фикрга қўшимча равишда (ичидаги) иккинчи Ҳошим садо берди:
- Арабнинг Туркнинг босиб олишдан асосан бешта мақсади бўлган.
Биринчиси:
Битмас бойликка эгалик қилиш.
Иккинчиси:
Миллий туйғуни:
Сўндириш,
Синдириш.
Шу йўл билан Туркни:
Бўғовда сақлаш,
Қўрқувда тутиш.
Учинчиси:
Ёзувни,
Ўқувни,
Тилни,
Тарихни,
Адабиётни,
Маданиятни,
Динни*,
Урф-одатни,
Қадимги ёдгорликларни,
Туркча исмларни йўқ қилиш.
Тўртинчиси:
Исломлаштириш.

*Дини – Зардушт дини кўзда тутилади.

Бешинчиси:
Араблаштириш.
Араб буни ислом дини ниқоби остида мислсиз зулм, мислсиз ваҳшийлик билан амалга оширди, оширмоқда.

Учинчи талқин:
“Ўлимдан қўрқмаган миллат озод яшайди”, - Кўнглидан ўтказади Ҳошим ва ўзига-ўзи савол берди, - Қайсилар? – У кенг манглайига чап қўлини қўйди. Ўйга толди. Яна иккинчи Ҳошим кўмакка келди:
- Ўз номус-орини ўз жонидан ҳам устин қўйювчи миллатлар.
Ўзлигини ўзидан ҳам ортиқ севувчи миллатлар.
Қақшатгич босқинларда, ҳаёт тўфонларида ўз миллий ҳис-туйғусини сақлаган миллатлар.
Илмли, онгли, идрокли миллатлар.
- Агар ҳис-туйғу сўндирилган, тафаккур чеклаб ташланган бўлса-чи?
- Сўндирилган... Бу нисбий тушунча. Чунки Тангри берган ҳис-туйғуни одам боласи бутунлай сўндиролмайди. Фақат маълум даражада таъсир ўтказиши мумкин.
Икки Ҳошим ўртасига теран жимлик чўкди. Шунда, кутилмаганда, яна ғойибдан нажот овози келди:
- Сўнмаган чўғни қайта алангалатиш мумкин.
- Мумкин. Лекин...
-“Лекини” йўқ.
Ўзингга ишон.
Элингга ишон.
Бунинг учун:
Тарихни ўқи.
Тарихдан,
Тўнғу,
Билга,
Ботур* хоқонлардан улгу* ол.
Шунда сен дунёга бежиз келмаганингни англаб етасан.
Шунда сенга яшашдан Бош Мақсадинг нима экани аён бўлади.
Ҳошим ғайб ўгитларидан:
Ажабланди,
Ҳаяжонланди.
Ҳайратланди.
“Бу кимнинг овози? – Ўйлади ўзича, - Кимнинг?... Кимнинг?... Кимнинг?... Наҳот, бу нидо менга осмондан энса? Наҳот, мен дунёгага бежиз келмаган бўлсам?”
Шунга, тағин, Ҳошимнинг қулоғи остида ғайб саслари жаранглади:
- Иккиланма!
________________________________________________________________*Ботур* - Тангриқут Ботир (Ўғузхон)
*Улгу–ибрат.
Ўзингни англа...
Шунда:
Ўзингга ўлмас ишонч туясан.
Элингга ўлмас ишонч туясан.
Олдингга интил!
Фақат олдингга!
Қўрқмай интил!
Ишонч билан интил!
Тангри сени ёлғизлатиб қўймайди.
Ҳошимнинг ҳайрати ошгандан-ошди. Сўнгги сўзни такрорлаб юрадиган одат чиқарди:
“Тангри сени ташлаб қўймайди”.

10
Ўзини англаш

“Озодлик дегани Ўзига, Ўзлигига, ўз юртига,
ўз Тилига, ўз Ёзувига эгалик қилиш дегани,
ўзини-ўзи бошқариш дегани”.
Билга Ҳоқон.
Улгу ботир, Довут, Лука, ғайб даъвати ва тарих сабоқлари Ҳошимнинг миясини олмосдек қайради. Унга мустақил фикрлашни, ҳар бир нарсанинг моҳиятини англашни, “етти ўлчаб бир кесиш”ни ўргатди. Унинг Ўзига, Ўзлигига, Элига бўлган ишончини орттирди. У энди кун бўйи Хун кечмишига оид битиклардан бош кўтармасди. Улгу ботир набирасини деярли ҳамма юмушдан озод қилиб қўйган эди. Шунга Ҳаким ҳам, Унсин ҳам отасидан ўтиб, ўғлига бир нима дейишмасди. Мабодо, замон-замонида дейишса ҳам, Улгу ботир уларга кескинроқ гапиришдан ўзини тиёлмасди:
- Болани тек қўйинглар. У эл учун ишлаяпти...
“Эл учун...” – Ҳаким бунинг тагига етмасди, етолмасди. Шунга бу сўз унга эриш туюларди. Аммо у отасига бетлаб оғиз очмасди. Унсин ўғлида бошқа болаларга қараганда ўзгача, аллақандай сирли хислатлар борлигини ҳис этар, бироқ бунинг нима эканини аниқ билмасди.
Ҳошим ўқиш билан бирга ҳар куни тонгда, шомда ўз танасини чиниқтириб борарди. Тунлари мунтазам равишда, хаёл оғушида кенг далада сайр қилар ва ўзича келажак режаларини тузарди. Бу одат унга бобосидан ўтган. Ҳошим энди ўнни қаралаганда, Улгу ботир у билан боғда суғбат қурди:
- Оғочларни кўраяпсанми? – У ариқ бўйида бўй чўзган ўн туп оқ теракка ишора қилди.
- Ҳа.
- Ҳар куни эрталаб шу теракларга бир марта чиқиб-тушасан. Бу машқни икки йил бажарасан. Кейин, то йигирма ёшинггача уч мартадан чиқиб-тушасан. Узлуксиз. Тез, чаққон. Тушундингми?

- Ҳа, аммо нима учун?
- Танангни чиниқтириш учун.
Улгу ботир Ҳошимни боғ адоғига, тўнкалар уйилиб ётган ерга бошлаб борди. Ва:
- Терак машқидан сўнг ҳар куни бир соат ойболта билан тўнка ёрасан. Терак, тўнка машғулотларидан олдин ҳар тонгда, албатта, ярим тош, бир йилдан сўнг эса ўн чақирим югурасан. Мунтазам тарзда. Уқдингми?
- Уқдим.
- Шу машқлардан кейин мен сенга ҳар куни олтмиш дақиқа муштлашиш, қиличлашиш, сунгу санчиш сирларини ўргатаман. Буларга қўшимча равишда бармоқларингни ҳам чиниқтириб борасан.
- Қандай?
- Бир пақир қиздирилган лўвияга бармоқларингни узлуксиз тарзда синчиб, олиб, санчиб машқ қиласан. Ана ундан кейин келгинди болаларидан таёқ еб юрмайсан.
Ҳошим қизарди. Беихтиёр унинг эсига ёқимсиз бир воқеа тушди. У Марвда яшовчи Кўкалп отли амакисининг уйига бориб, қайтаётганда, арабхона* болалари унинг оғзи-бурнини қонга бўяшди. Сўнг тупроқ тўзғитиб, бақиришди:
“Турквачча!”
“Шайтонвачча!”
“Копирвачча!”...
Ҳали Ҳошим оқ-қорани унча ажрата билмаса ҳам, ўша онда унинг миясидан шу сўзлар кечди:
“Ёввойилар!”
“Шуларам мусулмон бўлдими?”
Шу-шу Ҳошим бу қора болаларни ёмон кўриб қолди. Шу-шу Марвга бориб-қайтишда, арабхонани четлаб ўтадиган бўлди.
Қўрққаниданмас.
Нафратланганидан,
Жирканганидан...
- Унутма! – Улгу ботир набирасининг хаёлини бўлди. – Бу юрт сенинг Ватанинг! Келгиндилар сени эмас, сен уларни уришинг лозим. Бунинг учун мен айтган машқларни бажар. Ўқи. Ўзингни курашга тайёрла!
_____________________________________________________________
*Арабхона-фақат араблар яшовчи Яман номли маҳалла. Лекин ерли улус уни “Арабхона” деб атарди. Ҳозир ҳам ўзбек ерида арабхонлар мавжуд. Ҳозир ҳам бу арабхонларда яшовчи араблар миллатчилик, миннатчилик... қилиб туришади... Улар ўз тилларини унутишган бўлсалар ҳам, ўзбекча сўзласалар ҳам: “Биз Худо сийлаган миллатмиз, бизга Қуръон нозил бўлган, биз бу ерда ислом динини олиб келганмиз” деб мақтанишни ва айирмачилик қилишни яхши кўришади.


Сен... – у: “Сен босқинчиларни ҳайдашинг лозим!” демоқчи бўлди. Лекин унинг бола эканини ҳисобга олди. Шунга тилини тийди, зўрға тийди.
Ҳошим Улгу ботирнинг сўзларидан тўлқинланди. Ўзига шунча ишонч билдираётганига, шунча жон куйдираётганига таажжубланди:
- Наҳот мен шунга арзисам?
- Нега ўйланиб қолдинг?
Ҳошим бобосининг саволидан ўзига келди. Хижолат чекди ва титроқ овозда сўради:
- Мен шу машқларни бажара оламанми, бобо?
- Сен бундан ҳам қийинларига қодирсан.
- Ишончингизни оқлаш учун ўзимни аямайман.
- Мана бу Улгуча сўз.
- Бобо билан набира ўртасида кечган бу суҳбатга сал кам саккиз йил ўтди. Улгу ботир бир юзу саккиз ёшга тўлди. Бироқ ҳали тетик эди. Ҳошим унинг қаттиққўллик билан олиб борган машғулоти остида пўлатдек чиниқди. Ундан муштлашиш сирларининг олтмиш тўрт усулини ўрганди. Шунда кўнгли истагига қарши боролмай сўради:
- Бобо, Сиз бу жанг санъатини кимдан ўргангансиз?
- Кўмак бахшидан. У Қашғарда бир жапўндан таълим олган.
- Ў!..
- Жапўн ҳам сендек бир одам-да.
- Тўғри, аммо у юртда бу санъат кенг тарқалган, оммавий равишда.
- Қаердан биласан?
- Китоблар орқали.
- Туркистонда ҳам шундай бўлишини истайсанми?
- Жуда, жуда ҳам.
- Бу сенинг қўлингдан келади. Фақат бироз вақт керак...
- Сиз менга шунчалик ишонасизми?
- Ҳа. Сен... Сен буюк одам бўласан! Сени келажак кутмоқда!..
Ҳошимнинг юраги ҳаприқиб кетди. Бироқ бобосига сир бермади. Гап оқимини ўзга ўзанга бурди:
- Менинг бир ўтинчим бор, бобо.
- Айт.
- Янчар, Эшил, Енгишларни ҳам машғулотимизга тортсак бўладими?
- Дўстларингми?
- Ҳа.
- Келишсин. Фақат, энди, уларга сен сабоқ берасан.
- Мен... Мен...
- “Мен” –“ Менинг”ни қўй. Айтганимни бажар. Энди мен ярамай қолдим. Энди машқларингни кузатсамам, Тангрига шукр қиламан.
- Шуям бизга руҳ бағишлайди, бобо.
- Улгуларга ярашмайдиган гапни қўй. Бошқаларни билмайман, шахсан менга самимий мақтов қаътида ҳам ёлтоқлик бордек туюлади.


- Узр, бобо. – Айбсиз Ҳошим ўзини айбли сезиб қизарди.
- Бу дунёю у дунё ялтоқдан узоқ юр.
- Хўп.
- Ҳеч кимни ҳеч қачон мақтама. Ҳар қандоқ ҳолатда ҳам тўғри сўзла. Ҳатто дор остида ҳам. Кўмак бахши сени халоскор бўлади, деган. Шунга яраша бўл.
- Халаскор?!.
- Вақти етганда бу ҳақда сенга айтаман, - у набирасини савол беришдан тўхтатди, - яна шуни унутма, Тўғрилик – одамни юксакликка етаклайди.
“Халаскор...”, “Юксакликка...” – Ҳайрон бўлди Ҳошим. Лекин бобосига яна қайта савол беришга ботинмади, - Уни билан қўнишсам роҳат қиламан. Аммо айрим сўзлари менга жумбоқ. Балки суҳбати шуниси билан мароқлидир?..
Кунлар тез ўта бошлади.
Мазмунли ўта бошлади.
Файзли ўта бошлади.
Улгу ботир тўртовлоннинг машқларини тонгдан шомгача тамоша қилиб, чарчамасди. Билъакс бундан дам олар, қувонар ва тотли хаёллар денгизига шўнғирди. Шунда кўз олдида ёрқин-ёрқин замонлар намоён бўларди ва у беихтиёр қопланчаларга буюк умид билан боқарди. Сўнг ўй-хаёлларини йиғиштириб, уларнинг хатоларини тузатарди:
“Ҳаллослама, нафасингни ростла, бир маъромда югур”.
“Тошбақадек имиллама, маймундек тез чиқиб туш, терак қоямас”.
“Кучанма, тўнканинг кўзигамас, ёнига ур”.
“Бармоқларингни аяма, лўвияга яшин тезлигида тиқиб чиқар, шундайда улар сунгуларга айланади”.
“Йўлбарсдек олиш, муштга чап бер”.
“ Қиличингни ўзингга яқин тутма, ҳа, шундай, ёмонмас, шоввоз”.
Улгу ботир Ҳошимни ёнига имлаб чақирди ва:
- Мияларини ҳам қайраб бор, - деди.
- Қандай?
- Фақат сўз ташинимас, ичиниям кўра бил.
- Етди, бобо. Менам Сиздан шуни сўрамоқчи бўлиб юрувдим.
- Битиклардан куч олсинлар, руҳ олсинлар. Ўшанда қоплонга айланадилар.
- Тангри қўлласа, бобо.
- Қариликда, бир гап эсимдан чиқибди. Ҳозирча сизлар тўрттасизлар. Аммо шундай вақт келади: тумонатга айланасизлар.
- Кўнглим ҳам шуни истайди, бобо! Қачон?
- Ҳинд, Хитой сафарларидан сўнг...
- О!..
- Энди бор, машқларни сусайтирма, аксинча, тобора кучайтириб бор.



Бутун фикр-зикрларинг машқда бўлсин, фақат машқда. Фақат китобда.
Энди мен бироз дам олай, - у сўри томон йўналди.
Улгу ботир кўзини очганда, бошида ой балқиб турарди. Қалқди. Ариқда юз-қўлини ювди. Оғоч шохига осилган оқ сочиққа артинди. Шунда, туйқис, тун сайрига кетаётган набирасига кўзи тушди ва уни тўхтатди.
- Энди, тунда ёлғиз юрма, - деди.
- Нега келиб-келиб бугун бундай деяпсиз, бобо?
- Сабабини билмайман, кўнглим шундай деяпти. Энди дўстларинг бор. Шунда, балки, хавотир олмасман.
- Хавотир?..
- Энди кўзга кўриниб қолдинг. Бешикдаги боланинг ҳам эмаклаган душмани бор, дейишади.
Ҳошим ўйланиб, иккиланиб қолди. Сўнг бир ечимга келди:
- Майли бобо, фақат келаси тундан... – у ой нурига чўмилаётган далалар сари ошиқди. Шунда миясида бобосининг ташвишли овози бонг урди: “Бешикдаги боланинг ҳам эмаклаган душмани бор”. Менинг қандай душманим бўлиши мумкин? – Ўйлади. - Арабхона болаларими? Улар билан сўнгги марта қачон уришгандим? Тўрт ой олдин. Кузда. Учов эди. Бир сабабсиз йўлини тўсишди. Четлаб ўтмоқчи бўлди. Яна тўсишди. Занжидай қора, бақалоқ ўспирин унинг ёқасидан олди. У қўрқувдан холи бир овозда:
- Шу ишларинг мусулмонликка ярашадими? – деб сўради.
- Сенгамас бизга ақл ўргатиш.
- Тушунмадим?
- Тушунтириб қўяман, копирвачча!
- Мен - мусулмонман.
- Мусулмонмиш!.. Тўққиз қайтган туркдан бирисан.
- Ғурурга тегма!
- Туркдаям ғурур бўладими? Кимлигингни унутма. Бу юртга араб хўжайин. Бу юртга Ислом динини араб олиб келган. Қуръон ҳам арабга нозил бўлган.
Ҳошим бундай заҳарли кесатиқни юзлаб марта эшитган бўлса ҳам, бу гал, қанча аччиқ бўлмасин, ҳақиқат олдида ожиз қолди. Кўнгли чўкди. Юраги ғам-аламга тўлди.
- Сен ҳақсан, - деди занжига тик боқиб.
- Шундай экан, қадамингни билиб бос.
- Хўп. Энди қўлингни ол.
- Чўнтагингда нима бор?
- Беш дирҳамим бор.
- Бер!
- Ўзимга керак.
- Чўз! – Занжи уни қаттиқ бўғди.
Ҳошим жанжал аланга олишини истамади, берди.
Занжи уни бўшатди. Ҳошим Марвга йўналди. Шу пайт Занжи унинг

орқасига тепди. Ҳошим туйқус зарбдан тошга қоқилган арғумоқдек мункиб кетди. Йиқилмади. Бироқ бу ҳақоратга чидолмади. Муштлашишга шай ҳолда орқасига шарт бурилди. Уч араб ҳам унинг кўзидаги мислсиз ғазаб ва қассос ўтини кўриб, бўшашди. Шу сонияда Ҳошим осмонга сапчироқ занжининг кўкрагига тепди. У тўрт-беш қадам нарига учиб кетди ва чопилган оғочдек тупроқни тўзғитиб қулади. Ич-ичидан зил кетган икки араб қинларига ёпишишди. Лекин пичоқларини суғуришга улгуришмади. Ҳошим бирининг чотига тепди, иккинчисига калла қўйди. Улар ҳам ҳушларидан айрилди.
Ҳошим Марвга чопди. Қўрққаниданмас, доим бошига бир фалокат келтирадиган арабхонадан узоқлашиш учун. Ўзи сўнгги пайтларда кўзига араб зоти кўринса, у ёзуқлими, ёзуқсизми, фарқсиз, бало-қазони кўргандай, уни четлаб ўтадиган бўлиб қолган эди. Баъзи-баъзида: “Бир мен шундайманми? – деб ўзига-ўзи савол берарди, - йўқ, у араб билан турк бирга яшаганини, бирга юрганини, бир-бирига қиз берганини кўрмаган. Бундан айрим ҳоллар айро.. Яъни, иш юзасидан, ўлганини кунидан... Унинг ўзи-чи? Ўзи йўқ. Ҳатто иши тушганида ҳам бормайди. Нега? Арабнинг суяк-суякни музлатгувчи сўзидан безиллайди:
“Бу юртга араб хўжайин”.
“Қуръон арабга тушган”.
“Исломни биз олиб келдик”...
Ҳар гапида:
Кесатиқ,
Таҳқир,
Нафрат...
Ҳатто арабнинг ити ҳам шундай акиллаётгандек туюлади Ҳошимга.
У Марвга чопиб бораркан, илк бор унинг миясида мана бу савол кўндаланг бўлди:
“Нима қилмоқ керак?”
Ўйлади, ўйлаб ўйига етмади.
Туйқус, ғойибдан овоз келди:
“ Ҳайдаш керак!
Бу – сенинг юртинг!
Бу – сенинг уйинг!
Араб босқинчи!
Араб талончи!
Ислом унга бир ниқоб, ҳалос”.
“Ҳайдаш менинг қўлимдан келадими?”
“Сен шу учун туғилгансан.
Тангри сен билан!..”
Ҳу бир куни ҳам қулоғига айни шу овоз келган эди:
“Тангри сени ташлаб қўймайди”
Бобосининг ҳам ҳар бир сўзи эсида:
“Ўзингни курашга тайёрла!”
“Сени келажак кутмоқда!”
“Сен босқинчиларни ҳайдашинг лозим!”
Кўмак бахши ҳам уни бежиз:
“Халоскор бўлади” демаган.
Унга бежиз кутубхонасини совға қилмаган. Энди у ёшмас. Ўн саккизда. Тонгчиқай* ўн тўрт ёшида Суюнбу* салтанатини қурган”.
Унинг олдидан катта ариқ чиқди. У хаёлини жамлади. Сўл соҳилга сакради. Илк кўклам нишоналари – ўт-ўланлар уна бошлаган қирғоқ хиёл баланд бўлиб, унинг этагини – икки-уч қулоч кенглик ва бир тошча узунликда қамишлар ишғол этган. Оқимга қарши юрди. Қамишларнинг бемажол чайқалишлари ва сирли шитирлашлари Ҳошимнинг кўнглига ғулғула солди, тўғрироғи, солгандай бўлди. Кечган кечалари у бундай ғулуни ҳис этмаган. Бу тун эса?.. Балки , бобоси бежиз хавотирланмагандир? Хавотирининг боиси нимада? Балки бир ёмон туш кўргандир? Балки, ўғрилар, йўл тўсарлар кўпайгани учундир? Э, ҳа, етди, бугун эрталаб Эшил: “Марвда одамерлар пайдо бўлганмиш”, деганди. Шунга. Яна қайдам? У бу яқин-ўртада Кўза йўлларида бирон кимса йўл тўсарларга йўлиққанини эшитмади. Қиш кечалари ким ҳам йўлга чиқади? Лекин Худодан қайтганлар икки уйни тунаб, икки қизни ўғирлаб кетишди. Ҳар йили шундай ҳол. Минг эҳтиёт бўлсанг ҳам қийин. Қизларни зўрлаб, ёқиб кетишаяпти. Қани Кўза гуллари – Ойқут, Соғинч, Ипак, Қутлибекалар? Тўртовидан ҳам ном-нишон йўқ. Тузум ҳам газандаларни топишолмаяпти. Ё хўжа кўрсинга шуғулланишаяптими? Билмадим. Аммо арабхоналарга жинам урмаяпти. Бунинг сабаби нима? Сабаби?.. Сабаби?.. Сабаби?.. Менимча, бу келгиндиларнинг иши... Қайдам? Яна гуноҳга ботмай. Тангри билгувчи. Агар биронта ўғри, қотил, одамер қўлимга тушса, бошини юлиб оламан. Бу - бошқаларига ибрат бўлади. Қанча қўрқсанг, шунча бошингга чиқиб олади. – У доим ўз қўлида олиб юрувчи ирғайдан ясалган “қилич”ини қаттиқ сиқди ва бениҳоя нафрат билан сўкди, - лаънатилар!
Чекил қўрқув!
Чекил!
У ўз гапидан ўзи руҳланароқ юришда давом этди. Хаёлини Ҳинд, Хитой сафарлари қуршади. Ўзича ёт юртлар, ёт ҳаёт тарзлари, антиқа иморатларни, қизил, қора, қийиқ кўз кишиларни, филлар, денгизлар, тоғларни тасаввур қилди. Қандай ғаройиб! Эртакларга ўхшайди. Буларни кўриш қанчалар завқли! Энтикди.

________________________________________________________________*Тонгчиқай- Таншихай. Милоддан олдинги Хун элининг миллий ботири.
*Суюнбу – Сэянби империяси. Тарихда номлар хитойча бузилган тарзда берилган.






11

ТУН сайли
( Уйғониш ва илк қассос )

Қайси миллат устидан ҳокимлик этса бошқалар,
Бу каби хорлик ҳаётдин ўлгандир яхшироқ .
Алихонтўра Соғуний.

Кутилмаганда орқа ёқдан оёқ товушлари эшитилди. Ҳошим кескин ортига қаради. Янчар, Енгиш, Эшиллар келишмоқда. Қўлларида ирғай “қилич”лар.
“Уларни бобом юборган, - деб кўнглидан ўтказди, - демак, у жиддий хавотирда”. – Ҳошим хаёлини йиғиштираркан, тенгқурларига саволомуз бир қиёфада боқди. Буни сезган Янчар унга жавоб тариқасида шундай деди:
- Энди доим тун сайлига бирга чиқамиз. Замон нотинч. Кўза кунда эмас, кунида синади.
- Буни сенга бобом айтдими?
- Ҳа.
- Бобом бежиз гапирмайди.
Хийла ергача бир сўзсиз юришди. Юлдузлар ёғдуларига йўғрилган осмонни секин-секин, сездирмай-сездирмай ўркач-ўркач булутлар ўраб келмоқда. Шунинг таъсирими, момоқалдироқ гулдирамаса ҳам бошидан бир хил фикр кечди:
“Ёмғир ёғмаса-я?”
Қамишзорни кесиб, яйдоқ далага чиқишди. Ҳошим Эшилдан одамер ҳақида сўради.
- Уни ҳеч ким ўз кўзи билан кўрмаган. Аммо Марвда шу гап юрибди. Беш ўғил, беш қиз йўқолган. Шундан олтовининг танасиз боши тўқайда топилган. Эл қўрқувда. Тун кириши билан эшик-дарчаларини тамбалаб олишаяпти.
“Арабгача одамерлар, қизларни зўрлаб кетишлар ҳақида эшитмаганман, - деди бобонг зўр қайғу билан, - ҳатто қулф, халқа нималигини билмаганмиз. Замон бузилди. Бор таёқ туркнинг бошида синаяпти. Ўз юртимизга сиғмай қолаяпмиз. Тепамизда босқинчи қилич қайраб тургандан кейин шу-да”.
Илгарилари мен бундай гапни эшитмаганман. Ҳатто, бу тўғрида ўйлаб ҳам кўрмаганман. Улгу бобомнинг сўзлари менинг мудроқ қалбимни ёритгандек бўлди. Шу учун ундан:
- Бундан қутулишнинг йўли борми, бобо? – деб сўраганимни ўзим ҳам сезмай қолдим. У:
- Умидим сизлардан... – деди.
“Бизлардан?.. – ўйлади Ҳошим, - бизлар: Мен, Эшил, Енгиш, Янчар... Яна ким? Кимлар? – У ўз саволига жавоб тополмай ўйланиб қолди. Яна ўша таниш-ғойибий овоз қулоғига шивирлади.
“Эл. Уни уйғотсанг, уйғотолсанг сени енгадиган куч бўлмайди”.
“Қандай?”
“Эрк ғояси билан”.
“Эрк ғояси билан, - такрорлади ичида Ҳошим, - эрк ғояси билан... Эрк ғояси билан... Эрк ғояси билан...” – Қанча уринмасин, Эрк ғоясини ёзиш зарурлиги миясига келмади. Тағин ғойибдан сас келди:
“Ўқи, ўқи, ўрган, машқларни сусайтирма, шунда йўлинг очилади”.
“Тавба, бу кимнинг овози? Қулоғим остида сўзлайди-ю аммо ўзи кўринмайди. Бошқаларда ҳам шундай ҳол юз берармикан?” – У дўстларидан сўрашга оғиз жуфтлади. Лекин, негадир аҳдидан қайтди. Чамаси тортинди. Енгиш гап очди:
- Бобонг ҳақ. Бизнинг душманимиз - араб.
- Араб босқинчилари, - Ҳошим уни ўзича тузатди.
- Бу жун босган махлуқлар қутириб кетган, - гапга уланди Янчар, - “Биз Оллоҳ сийлаган миллатмиз” – деб керилишади, - Қуръон бизнинг тилимизда, бизга тушган”.
Агар бирон-бир араб билан, ҳатто энг тубан, энг тўнкаси билан ҳам гап талашиб қолсанг, бас, у: “Оқибат шуми? – деб айю-ҳаннос солади, - биз сизларга Исломни олиб келдик. Биз сизларни куфур*ликдан қутқаздик”.
Ҳар сўзида миннат.
Эшил гап қистирди:
- Турк: “Бировнинг ёғли ошидан, ўзимизнинг ёвғон шўрва яхши” деб бекорга айтмайди.
Янчар билан Енгиш худди келишиб олгандай бир пайтнинг ўзида:
- Тўғри, - дейишди.
- Мен ҳам Сизларга қўшиламан, - Ҳошим дўстларига меҳр билан кўз югуртирди, - бироқ Исломнинг ўзи одам боласини тўғриликка ундовчи дин. Лекин уни халифа, аъён, уламолар ўз нафслари йўлида бузишяпти. Лука, Довут, Улгу ботирлар ҳам шундай фикрдалар.
- Зардуштий-чи?
- Зардушт ҳам, Янчар.
- Бўлмаса, ўз бобо-момоларимизнинг динида бўлганимиз яхши. Чунки беминнат.
- Мен ҳам шундай, деб ўйлайман. Бироқ буни сезиб қолишса, бошимиз кетади.
- Сен қўрқсанг, мен қўрқсам, ҳаммамиз қўрқсак, бир тайинли иш қиламизми, Енгиш?
- Йўқ, - Енгишнинг ўрнига Эшил жавоб қайтарди, - қўрқоқ одам
_____________________________________________________________
*Куфр – арабча динсизлик, кофир дегани. Исломга эътиқод қилмаган Яхудо, будавий, зарлуштий, насронийлар ҳам кофир дейилган. Умуман, бирон динга эътиқод қилмаганлар ҳам кофир, деб аталган.





бировнинг итидай гап. Ит умрининг охиригача эгасининг қўлига қараб ўтади. Сен шуни истайсанми, Енгиш?
У мулзаб бўлиб ерга қаради.
- Қўрқмайлик, сездирмайлик.
Ҳошим Янчарнинг уйғоқ фикридан севинди:
“Қўрқмайлик, сездирмайлик”.
- Мен, - Янчар дафна тусли калта чакмон*ининг ёқасини кўтарди, - шундай динсиз кишиларни биламан:
Ёлғон сўзламайдилар.
Бировни алдамайдилар.
Ҳаромдан,
Иғводан,
Риёдан узоқ юрадилар.
Ўз меҳнатлари билан кун кўрадилар.
Қашшоқларга қайишадилар.
Булар олчоқ диндорларга қараганда минг марта яхши.
Одамда юрак тоза бўлса, тилак тоза бўлса, Тангри шуларни қўллайди.
- Тангрига инонмасалар ҳамми?
- Инонадилар. Енгиш, инонадилар. Фақат воситасиз. Яъни бирон динсиз. Тўғридан-тўғри тангрига тобинадилар. Не истаклари бўлса, ўз она тилларида Тангридан сўрайдилар, Тангрига илтижо қиладилар.
Ҳошим дўстларининг сўзларидан руҳланаркан, кўпдан бери ичида сақлаб келаётган дардини ёрди:
- Амир қўшинлари бошлиғи – Қосимнинг босими билан отам менга “Ҳошим” деган арабча исм қўйган. Лекин менинг асл отим туркча: Алп Ҳоқон. Бу менга Тангридан.
- Тангридан?
- Ҳа. Кўмак бахшига тушида менинг туғилишим аён бўлган. Фаришта унга: “Кўзада бир чақалоқ туғилади, у қутқазувчи бўлади, эл уни: “Алп Ҳоқон” деб атайди”, деган. Буни мен бобомдан эшитганман. У сир тутишимни тайинлаган. Сизларга ёрилгим келди. Бу сир ўртамизда қолсин.
- Сен тушга ишонасанми?
- Ўзинг-чи, Янчар?
- Кўмак бахши вали ўтган. Унга ишонмай бўладими?
- Шу сабабли Кўмак бахшидан араблар ҳам қўрққанлар, - Енгиш Янчарни қувватлади, - унинг қарғиш-қаҳрига йўлиққанлар жингак бўлиб қолганлар.
- Тилларини чайнаб, ютиб юборганлар ҳам, - қўшимча қилди Эшил.
- Бу сирни очишимдан мақсадим, шу ондан мен Ҳоқонман.
- Ҳошимдан кечдингми? – сўради Эшил.
_____________________________________________________________
* Чакмон – Ўша замонда жун, ипак, пахта ипларидан тўқилган чакмонлар урфда эди. Улар калта, узун, ёқали, ёқасиз бўлиб, мавсумларга қараб кийиларди. Кўклам бўлса ҳам, ҳали кун совуқ эди. Тўртови ҳам енги калта, бир хил чакмон кийиб олишганди.

- Ҳа.
- Динидан-чи?
- Ўзинг айтдинг-ку: “Бировнинг ёғли ошидан, ўзимизнинг ёвғон шўрвамиз яхши” деб.
- Беминнат, - гап сўқди Енгиш.
Тўртовлон гап-сўз билан бўлиб, Кўзадан олисга – овлоқ тепалар ортидаги ўлик қишлоқ-Чўмичлига келиб қолишганини кеч пайқашди. Тўхташди. Ўлатдан улуси қирилиб кетган бу кўйда ўттиз бир йилдан бери инсон уруғи яшамайди. Бир-икки кулбани айтмаса, у бутунлай вайрон бўлган. Одам боласи унинг яқинига ҳам йўламайди. Қўрқади. Бўз йигитларнинг ҳам кўнгилларига ваҳм аралаш мунг чўкди.
Ортларига бурилишди. Фақат Эшил турган жойида оғочдек қотиб қолди. Тасодифан унинг кўзи деярли сезилмас даражада бир сўниб, бир милтираётган ўтга тушди. “Балки, кўзимга кўринаётгандир? – деб ўйлади. Кўзини уқалаб, катта очди. – Йўқ, милтираб, сўнаяпти. Балки, олтин қўнғиздир? Ё ажинамикан?”
Булутлар ой, юлдузларни ютди. Ўт сал кўрина бошлади. Эшил дўстларини тўхтатди.
- Анавини қаранглар! – У ҳаяжонини яширолмай қичқирди. – Ўт!..”
Учови ҳам Эшилнинг ёнига қайтди. Шунча синчиклаб қарашса ҳам, ҳеч нарсани кўришмади.
- Кўзингга кўринган, - норози оҳангда тўнғиллади Янчар.
- Йўғ-э! – Эшил калаваланди. Сесканди. – Ундай-мас. Мен турган ердан қарагин. – У Янчарга жой бўшатди.
Янчар ўзларидан бир чақиримча нарида, ботарда, қоронғулик қаърида ғира-шира милтираётган ўтни кўрди. Бундан унинг юрак уриши тезлашди. Оққа мойил чўзинчоқ юзу хина ранг кўзларига ажабланиш белгилари ёйилди. Ундаги бу ўзгаришни Эшил ақл кўзи билан кўра олди.
- Чин... Чин экан, -деди титраб Янчар.
Ҳоқон билан Енгиш ҳам бунинг шоҳиди бўлишди.
- Нимага у фақат бир нуқтада кўринаяпти?
- Билмадим. Енгиш. Балки, бу алвасти ўтидир?
- Фаҳмимча йўқ, Эшил. – Жавоб қайтарди Ҳоқон. – Бу ерда бир сир борга ўхшайди.
- Бориб кўрамизми, Ҳоқон?
- Эсинг жойидами, Эшил? – Ҳоқоннинг ўрнига Янчар жавоб қайтарди. – Ўлат теккан ўлик қишлоққа бориб бўладими? Бизни ажина ўт қиёфасида алдаб чақираяпти.
- Қўрқинчли! – Енгиш титради.
- Қўлимизда қилич, қинимизда пичоқ, нимадан қўрқамиз? – Дўстларига далда берди Ҳоқон.
- Кетдик! – Эшилнинг кул ранг кўзларида шижоат ўтлари ёнди.
Йўлга тушишди.
Енгиш билан Янчар бироз иккиланиб туришгач, уларга эргашишди.
Ўлик қишлоқ бўсағасида алп Ҳоқон имоси билан тўхташди. Момақалдироқ гулдиради. Ёмғир томчилади. Йиқиқ уйларни тун ютди.
Милтираётган нуқтага яқинлашдилар. Лекин ҳали у ўтми, шамми, чироқми билмасдилар. Яна юз эллик қадамча юришди. Кутилмаганда Енгиш суқ бармоғини ярим йиқиқ уйга нуқуб, пичирлади:
- Ана ёруғлик, ана, дарчага қаранглар!
Алп Ҳоқон: - Жим! – дея кафтини оғзига босди, -жим!
Еру кўкни титратиб момақалдироқлар гулдиради. Осмонни тилка-пора этиб чақмоқлар чақа бошлади. Шатирлаб ёмғир қуйди. Бўз йигитлар ўзларини ярим йиқиқ уй панасига олишди. Алп Ҳоқон дарча остига сездирмай силжиди. Тирқишдан ичкарига мўралади.
Тутун босган хона ўртасида ўт, токчада жинчироқ ёнмоқда. Кўзлари қонга тўлган одамсимон уч махлуқ пўстак тўшалган ўт теграсида ўтиришибди. Улардан бири қулқуллатиб чилим чекмоқда. Иккинчиси сопол косада қизил бода-ичмоқда, учинчиси эт емоқда.
- Ичган сайин ичгим келади, - деди иккинчи кас косадан оғзини олиб, қиз боланинг қони бошқачада.
Алп Ҳоқон қонни “бода” деб янглишганини сезди. Унинг тепа сочи тикка бўлди. Шу пайт учинчи кас мой томаётган лабини ялаб, одамзотга ёт иршайиш билан шеригига жавоб тарзида гап суқди:
- Эти ҳам мазали. Арабники қандайкан-а?
- Курдлигингга борасан-да, очкўз! – Ёввойи одамдек хириллади биринчи кас, - яна бир марта арабга тил текизсанг, мен сенинг гўштингни пиширмай ейман.
- Шунчаки қизиқдим-да, - талмовсиради курд.
- Бу дунёда Туркнинг қони билан этига нима етсин, оғайни? – Иккинчи кас унга қўйга тикилган бўридек тикилди. – Беғалва. Орқасида суриштирадигани ҳам йўқ. Бўлганда ҳам унинг сўзини ким эшитади?
Алп Ҳоқон жунбушга келди. Дўстларини имлаб чақирди ва уларга эшитилар – эшитилмас овозда деди:
- Одамерлар!
Учови ҳам қўрқиб кетишди.
Алп Ҳоқон буни сезмаганга олди. Иложи борича ўзини хотиржам тутди ва ишонч билан таъкидлади:
- Уларнинг куни битди!
- Қанча киши?
- Учта.
- Кучимиз етадими?
- Биз тўрттамиз, Енгиш. Мен ичкарига кираман. Сизлар қопи ёнида турасизлар.
- Йўқ, мен! – Эшил алп Ҳоқоннинг йўлини тўсди. Алп Ҳоқон унинг овозида сезилар – сезилмас қўрқув борлигини тўйди. Шу сабабли кескин овозда буюрди:
- Айтганимни қилинглар!
- Мен Сиз билан бирга кираман! – Янчар қатъий турди. Вақт зиқ учун
Ҳоқон тортишмади. Кўнди. Эшикни шарт очиб ичкарига кирди. Одамерлар шошиб қолишди. Алп Ҳоқон оний тезликда кесак тусли ёлмоғизнинг бошига “қилич” билан устма-уст урди. У “шилқ” этиб орқасига қулади. Чилим ўтга тушди. Икков жон ҳолатда ханжарларига ёпишишди. Бироқ Ҳоқон ва Янчар ирғай таёқларини ишга солишди. Одамерлар ҳушларидан айрилдилар. Тақир каллалар қонга қорилди. Эшил билан Енгиш ҳам сассиқ хонага бостириб киришди.
- Оёқ-қўлларини танғиб боғланглар!
- Арқон йўқ, Ҳоқон.
- Шу ҳам муаммоми, Эшил? Чакмонларидан арқон ясанглар.
Ясашди.
Боғлашди.
- Оғилда отлари бордир?
- Уч от бор экан, - Енгиш ва Эшил оғилга бориб қайтишди.
Олдин биринчи кас ўзига келди. Кейин иккинчи, учинчиси. Алп Ҳоқон уларни сўроққа тутди:
- Қанча одам едиларинг?
- Биз... биз... биз-лар-ни ким... ким деб ўйлаяпсизлар?
- Яна бир марта найранг қилсанг, иккала кўзингни ҳам ўяман! – деди алп Ҳоқон турк тилида беқиёс нафрат билан ва унинг ўнг кўзига пичоқ санчди. Кўзидан тизиллаб қон отилди. У додлаб юборди.
- Чин сўзла, иблис!
- Ҳозир-ҳозир.
- Гапир, газанда!
- Вой ўлдим!.. Вой!.. Ҳо-о-зир!..
Алп Ҳоқон кутмади. Унинг чап кўзини ҳам яралади. Бундан икки одамер қаттиқ талвасага тушиб, иштонларини булғашди. Кулба баттар сасиди. Енгиш эшикни ланг очди. Янчар дарчани тепиб синдирди. Хонага ёмғир зарралари аралаш ҳаво кирди. Ўт аланга олди. Эшил унга иккита ғўла ташлади. Алп Ҳоқон иккинчи касга тақдид солди:
- Сен айт!
- Ў-ў-ўл-дир-май-сан-ми? – Унинг пахмоқ соқол-мўйлови орасидан зўрға кўринаётган йиринг тус лаблари титради.
- Жонинг ширинми, тўнғиз?!
- Раҳм қил.
- Сен раҳмни биласанми, одамер?! – Алп Ҳоқон унинг оғзи-бурнига тепди. – Айт!
- Юзлаб одамни еганмиз.
- Қанчаси турк?
- Саксон фоизи.
- Қолганлари-чи?
- Форслар ва майда миллатлар.
- Ичида араблар ҳам бўлганми?
- Курд билан чатишган биттани айтмаса...
- Одамни сўйиб еганмисан?
- Ҳа.
- Манави тўнғиз мисолида кўрсат! – Алп Ҳоқон кўзлари ўйилганга ишора қилди.
- Бу... бу...
- Кўрсат!
- Ҳо-о-зир.
Янчар одамернинг қўлларини бўшатди.
- О-о-ёқ-ла-рим-ни...
- Унингни чиқарма, ўликер! – Янчар унинг бошини ўтга тиқди.
- Бўл-ди-бўл-ди,-у типирчилаб додлади.
Янчар уни ўтдан олди ва бўридек тишларини беомон ғижирлатиб буюрди.
- Пичоғингни суғур! Кўрсат!
Одамернинг кўзлари ғайри табиий йўсунда ола-кула бўлди. У сариқ чарм қинидан пичоғини олди. Кесак туснинг бош томонига сурилди. Ва:
- Бисмиллоҳир Раҳмонир Роҳийм! – дея унинг бўғзига пичоқ тортди.
- Сен ҳам “Бисмилло”ни биласанми, иблис? – Алп Ҳоқон унинг томоғига тепди.
- Алҳамди лилло мусулмонман, - томоғини чангаллаб, инқиллаб жавоб қайтарди одамер. Сўнг пичоғини ялаб, енгига артаркан, бўз йигитларга бежо боқди. Аммо қўлидан бир иш келмаслигини сезиб, уни истамай қинига солди ва тирқираб отилаётган қонга ютоқиб оғзини тутди.
- Бигиз ё теман*инг борми? – деб сўради Алп Ҳоқон курддан.
- Токчада, жинчироқнинг ёнида, - қалтираб жавоб қайтарди у.
- Эшил, манави маҳлуқнинг қўлларини боғла. Кейин кўз қорачиғларига бигиз суқ.
Одамернинг дод-войи уйни кўчирди. Эшил унинг чотига тепди ва оғзини чакмон бўлаги билан боғлади. Сўнг бир туки ҳам “қилт” этмаган ҳолда одамернинг кўз қорачиғларига кетма-кет бигиз санчди.
- Курднинг қўлини еч, Енгиш!
Енгишнинг ранги ўчди, тиззалари қалтиради. Ҳоқон унинг қордай оқарган юзига қарамасдан буни сезди ва зарда билан буюрди:
- Тез!
Алп Ҳоқоннинг чақиндек кескир овози Енгишдаги ваҳмни ҳайдади. Ечди.
Курд қийшиқ бурнини, ичига ботган тор манглайи ва орқасини қашиди. Алп Ҳоқон жирканган бир ҳолда ундан сўради:
- Сенга одамнинг қайси аъзосини ейиш кўпроқ ёқади?
- Юраги билан маяги...
- Манави пўстак соқолни е! – Ал Ҳоқон уни бўлиб “пўстак” сўзига урғу берди.

* Теман – этик тикадиган, кўрпа қавийдиган катта игна.

- Ўзи арабнинг гўштини емоқчи бўлиб юрувдим, раҳмат сенга!
- Эзмаланма! Бўл!
Курд белбоғига осилган қинидан ханжарини суғурди ва тузоққа илинган тулкидек типирчилаётган арабнинг кўксига зарб билан санчди. У шу оннинг ўзида тинчиди.
Курд унинг юрагини ўйиб олиб, хомлай еди. Сўнг маягини ҳам.
- Сен нега: “Бисмилло” деб сўймадинг? – Сўради Алп Ҳоқон.
- Мен курдман.
- Мусулмонмасмисан?
- Номига.
- Нимага?
- Арабгаям, динигаям ишонмайман.
- Нима учун?
- Араб ажамни ўз нафси учун босиб олган. Унга дин бир қурол. У одамзотни тушовлаш, бошқариш учун тўқилган. Бу Кечувлик Кўмак бахшининг сўзи. У авлиё бўлган. Ойни ортига қайтарган, сувни тескари оқизган, ўлганни тирилтирган.
- Оллоҳга шак келтирмассан?
- Бир ишониб, бир ишонмайман.
- Жаннат, дўзахга-чи?
- Ёлғон нарсалар.
- Бунга асосинг борми?
- Ҳали ҳеч ким дўзахниям, жаннатниям ўз кўзи билан кўрмаган. Булар инсон боласини овутиш, қўрқитиш, умидлантириш учун ўйлаб топилган.
Курд алп Ҳоқонга “Тўғрими?” дегандек тикилди. Шунда ўзини тутолмай қолди. Унинг кўзлари ёвузона чақнади. Лекин у дарҳол “хато”сини англади. Калтакланган итдек “думини” қисди. Мулойим қиёфага кирди.
Енгиш курднинг ўнг қўлига тепди. Ханжар дарчага учиб бориб санчилди. Қўлларини бир-бирига харч қилиб боғлади. У “ўлдиради” деган ўйда дағ-дағ титраб Енгишга эланди:
- Тўхта, ўлдирма, қулинг бўламан, ўлдирма!
- Оғзини боғла! – Буюрди алп Ҳоқон.
- Ўлдирмасанг, бир гап айтаман.
- Айт!
- Олдин сўз бер, муҳим гап...
- Ўлдирмайман, - таажжубланди алп Ҳоқон.
- Қатъийми?
- Мен бир сўзлайман.
- Ишондим.
- Гапни чўзма.
- Фақат турк уйларини тунайдиган, ёқадиган, фақат турк қизларини ўғирлайдиган, зўрлайдиган, сўнг айримларини бизга ҳам сотадиган ўғрилар бор.


- Кимлар.
- Араб миллатчилари.
Бўз йигитлар унга бир инониб, бир инонмадилар. Шунга қарамай, уларда қизиқув ортди. Алп Ҳоқон аниқлик киритишга уринди:
- Ўғриларнинг исмлари билан манзилларини биласанми?
- Биламан.
- Гапир.
- Ўлдирмайсан-а?
- Такрорлашни ёмон кўраман.
- Мен сенга ишондим. Олмос кўзларинг бир сўзлигингни айтиб турибди. Марвданмисизлар?
- Омуя*дан.
- Қандай қилиб бу ерга келиб қолдиларинг?
- Излаган топади...
- Курд билан Турк туғишган миллат.
- Курд форсдан тарқаган.
- Йўқ, ундаймас, Турк – курд татеми* бир хил: бўз бўри: Дини ҳам бир: Зардушт...
- Майли, сенингча бўла қолсин, - уни бўлди Янчар, - айтарингни айт.
- Абдуваққос, Абдуваҳоб, Абдужабборлар Яман, Жабраил, Иброҳим, Мустафолар Макка* арабхоналарида яшайдилар.
- Енгиш, унинг оғзини ёп!
- Сўз бердинг-ку.
- Ўлдирмаймиз. Аммо энди ёруғликни кўрмайсан.
- Ўтинаман, бундай қилма.
- Енгиш!..
- Тўхта, яна бир гапим бор.
- Сўзла!
- Мени соғ қўйиб юборасанми?
- Йўқ. Одамерсан.
- Энди емайман.
- Сени гўр тузатади.
- Жуда муҳим гап... ўйлаб кўр.
- Олдин айтгин.
- Кўзимни...
- Бас! – Алп Ҳоқон ваҳшат билан бақирди, - бўлмаса кекирдагингни узаман! – У курднинг томоғига пичоғини ботирди.
- Бўлди-бўлди, айтаман, талвасага тушди одамер, - ҳозир, тўхта, ҳозир, у...у...нинг оти Абдурасул...
________________________________________________________________* Омуя – Ҳозирги Чоржўй.
* Татем – миф. Чиндан ҳам Турк-курд татеми бир хил: Айни бўз бўри...
* Макка арабхонасида ҳам фақат Маккадан келишган араблар яшайдилар.


- Ким у?
- ўғрилар орқасида турган киши.
- Қаерда яшайди?
- Оила аъзолари Яман арабхонасида...
- Мен сендан ўзини сўраяпман! – Одамернинг гапини кесди алп Ҳоқон.
- Марвда, тўғрироғи, кўпинча Марвда.
- Қайси маҳаллада?
- Билмайман, лекин уни итам-битам танийди.
- У шунча донглими?
- Амир миршаблари бошлиғи.
- Менда бошқа гапинг йўқми?
- Ўтинаман...
- Ўчир, газанда! – Енгиш одамернинг қорачиғларига бигиз урди. У сўйилаётган ёввойи чўчқадек типирчилаб, хириллади. Эшил қоронғу бурчакдан бир исқирт салла топди ва у билан унинг қон томаётган кўзларини боғлади.
Алп Ҳоқон чўп билан қонда пўстак остига: “Булар одамерлар” деб ёзди. Унинг тагига: “Қутқазувчи” деган имзо чекди. Ёзувни ўтда қуритди. Эгар остига тўшади. Сўнг одамерларни отларга боғлашди ва уларни Марв томонга ҳайдаб юборишди.
Бу чоғда момоқалдироқ тинган, ёмғир ёғмоқда эди. Бўз йигитлар бунга парво қилмай уйларига қайтарканлар, алп Ҳоқон дўстларини руҳлантириш учун ушбу сўзни айтди:
- Ҳар бир одамнинг вужудида яхшилик - ёмонлик, раҳмдиллик – ёвузлик, тўғрилик – эгрилик ёнма-ён яшайди. Улар ақл жиловида. Нафсга ружу қўйганлар уларни тўғри бошқара олмайдилар. Биз бу тун ҳақ синовидан ўтдик. Ёвузлик билан. Йўқса улар бизни ерди. Яна минглаб одамларнинг бошларига етардилар. Шунинг учун қилган ишимиз тўғри.
- Бу - бизнинг биринчи ғалабамиз!
- Мен ўз шафқатсизлигимдан ўзим ҳайратга тушаяпман.
- Мен ҳам, Эшил, - деди Янчар.
- Ҳайратланинглар, аммо афсусланманглар. Биз ҳақ ишни қилдик. Қиламиз. Умримизнинг охиригача!..
Енгиш ҳам, Янчар ҳам, Эшил ҳам алп Ҳоқоннинг фикрига қўшилдилар.

12

Энди қиличлар зангламайди

Босқинчиларнинг одамер, ўғри,
каззобларинигина эмас, уларни илдизлари
билан йўқ қилиш керак. Шунда Турк эли
озод бўлади.
Довуд Яҳудий.
Тонгда ёмғир тинди. Машқдан олдин алп Ҳоқон дўстларига ўз режасини баён этди:
- Шу ондан бошлаб биз ўзимизни: “Қутқазувчи” деб биламиз. Ичимизда. Яширин тарзда. Ҳозирча бунга тўртовимиз аъзомиз. Замонлар кечароқ туман бўламиз, тумонот бўламиз...
- Сен қачон бу қарорга келдинг?
- Тунда, Янчар.
- Ухламадингми?
- Пича мизғидим, холос. Ўғриларни ушлаш режасини ҳам туздим.
- Қандай?
- Олдин миршаббошини тутамиз.
- Қалтис бу, жуда қалтис!
- Энди бизга осон йўлнинг ўзи бўлмайди. Бусиз мақсадимизга эришолмаймиз ҳам. Бундан бу ёғига умр йўлимиз ўта:
Қалтис,
Хавфли,
Оғир,
Аммо мазмунли кечади. Сўзимга қўшиласизларми?
- Ўйлашга вақт бер.
- Мен ўла-ўлгунимча сен билан бирга бўламан, - узил-кесил фикрини билдирди Эшил.
- Мен ҳам! – Енгиш алп Ҳоқоннинг қўлини сиқди.
Янчар қизарди. Сўнг бўзарди ва:
- Мени Тангри Сизлардан қўймасин, - деди.
- Нимага олдин миршаббошини ушлаймиз деяпман? Чунки у Калаванинг учи... Эшил, сенга бу ишни топшираман. Сен бунинг уддасидан чиқасан. Ҳар куни машғулотдан кейин Абдурасулнинг Марвдаги бошпанасини, унга қандай кириш йўлини, хизматчию соқчиларини сездирмай аниқлайсан. Тўлиқ, аниқ, бехато. Ўзинг туғма зийраксан. Жуда-жуда эҳтиёт бўл.
- Неча кун ичида?
- Бир ой етар.
- Ҳаракат қиламан.
- Мен ҳам Эшил билан бирга бўламан.
- Йўқ, сен Макка ўғриларининг уйларини аниқлайсан. Янчар эса яманликларникини.
- Майли, - дейишди икови ҳам бирин-кетин.
- Киши билмас бўлиб, жинлардек...
- Шу куни кечга томон Кўзага ҳам дув-дув гап тарқади:
“Одамерлар топилибди”.
“Ўлик ҳолда”.
“От думига боғланган ҳолда”...
Шом чўкаётганда Улгу ботир набирасини сўрига чақирди ва ундан:



- Бу сенинг ишингми? – деб сўради.
Алп Ҳоқон воқеани бобосидан сир тутмади. Бироқ ўғрилар масаласини яширди.
Улгу ботирнинг териси салқиб қолган юзига, ёшланиб турган кўзига ҳайрат ифодалари ёйилди.
“Шу муштдек болалар-а! – деди ичида ажабланиб, - журъатларига қара! Юракларига қара! Тангри қўллаган. Машқлари ҳам иш берган” – У набирасидан таажжубини яширишга уринди. Лекин зийрак алп Ҳоқон буни туйди. Улгу ботир:
- Бу ишларингни зинҳор-зинҳор ҳеч ким сезмасин! – деб таъкидлади, - бу бошланиши. Ҳали сизларни олдинда кўп катта ишлар кутмоқда. Сизларга Тангри меҳрибон бўлсин! – У набирасининг манглайидан ўпди. - Омон бўл! Омон бўлинглар!
- Раҳмат, бобо!
- Энди, вақтинча, тунги сайлни йиғиштиринглар.
- Нимага бобо?
- Кўзга ташланмаганларинг маъқул. Савобли иш қилган бўлсаларинг-да, сезиб қолишса, буни тилларида қувватласалар-да, дилларида асло. Чунки: “Келажакда бошимизга бало бўлади” деб ўйлашади ва оёқларингга болта уришади. Босқинчилар туркни кўролмайдилар, ботирларига тоқат қилолмайдилар. Шунга эҳтиёт бўлгин дейман. Тун сайлига ўз боғимиз яхши. Бу ер ёт кўзига ташланмайди.
- Маъқул, бобо.
- Улгу ботир, гапингизга қўшиламан.
Бобо-набира чўчиб, шошиб орқаларига ўгирилишди. Довуд яҳудийни кўриб қувонишди. Қучоқлашиб сўрашишди.
- Хуш келибсан, Довуд, Хуш келибсан!
- Сизларни кўргим келди.
- Раҳмат, соғ бўл, омон бўл.
- Бобонг ҳақ, айниқса энди эҳтиёт бўл. –Довуд ажинсиз юзида ярашиб турган қора соқол-мўйловини беихтиёр қашиди. Алп Ҳоқон: “Қандай билдийкан?” деб ажабланди. Буни пайқаган Довуд:
- Яҳуд зоти ҳар нарсани олдиндан сезади, - деди, - қолаверса, бу ишни сендан бошқа уддалолмасди. Энди сен йигирмага кираяпсан. Энди сенга кўпдан айтмоқчи бўлиб юрган гапимни айтишга фурсат етди:
- Босқинчиларнинг одамер, ўғри, каззобларинигина эмас, уларни туг-томири билан йўқ этиш керак. Шунда турк эли озод бўлади. Мана, йигирма йилдирки:
Халқ кишанда,
Юрт кишанда.
Босқинчи илдизи билан чопилмаса, у дин ниқоби остида туркнинг фақат бойлигини эмас, юрагини ҳам ўғирлайди, ундаги эрк туйғусини ҳам сўндиради. Сен бунинг олдини олишинг лозим. Сен шунга яралгансан.


Алп Ҳоқоннинг бошида сўнгги гап ёрғучоқдай айлана бошлади:
“Сен шунга яралгансан... Сен шунга яралгансан... Сен шунга яралгансан...” У бундан қувониш ўрнига, ўйлар ўрмига ўралди:
“Наҳот мен шундай қудратли одам бўлсам? Кўмак бахшининг башорати шанчалар тўғрими? Тўғри бўлса, нега мен буни ўзимда тўймачпман? Лекин босқинчига нафратим кундан-кунга ошиб бораяпти. Олдин бу бир учқун эди. Энди алангага айланаяпти...”
- Бир отамлашайлик, Довуд.
Алп Ҳоқоннинг ўйи тарқади.
- Бугун кўнгил ёзсак бўлади.
- Фикримиз бир.
- Ҳар томонлама.
- Шундай.
- Сенинг оқ, қора, қизил узум сувларингни ҳам қўмсаб қолгандайман.
- Сенга қай бири кўпроқ ёқади?
- Ҳаммаси ҳам.
- Аниқроғи?
- Қорасини дейман.
- Бугун сенга учовидан ҳам бир кўзадан совға қиламан.
- Сени Яҳве* ёрлақасин. Моше* қўлласин.
- Соғ бўл Довуд. Ҳошим...
- Мен энди алп Ҳоқонман, бобо.
- Улгу ботир уни қучоқлади. Сўнг Довуд. Иковининг ҳам кўзлари ёшга тўлди. Севинч ёшларига.
- Алп Ҳоқон, набирам, сен ҳозир Довуднинг уйига бир қўй, бир қоп ун, бир қоп гуруч, уч кўза бўза олиб бориб ташлаб келгин. Дўстларинг билан бирга.
- Хўп, бобо.
- Мени уялтирманг-да, Улгу ботир.
- Сен набирамга буюк хизмат қилдинг. Булар сенга юрагимдан. Йўқ дема, Довуд.
-Сизнинг райингизни қайтаришга ожизман, ботир.
Алп Ҳоқон топшириқни бажаришга йўналди.
Улгу ботир билан Довуд китобларга кўмилган ҳужрага киришди. Мовий гиламлар тўшалган хона бошланишига қўйилган сандал теварагига, бахмал кўрпачаларга юзма-юз ўтиришди. Эрбек (алп Ҳоқоннинг ини) сандалга терги ёзди ва уни бир пасда нон, қатиқ, товуқ эти ва бошқа егуликлар билан тўлдирди.
________________________________________________________________* Яҳве – Яҳудийча Тангри дегани.
* Моше – насронийча Моисей, мусулмонча Мусо – дегани. Пайғамбар. Яҳудий динига асос солган зот. У Яҳуд эли билан Тангри ўртасида элчи бўлган. Мусо пайғамбар Сино тоғида Тангри Яҳвенинг ўнта ўгити (васияти, қонуни) билан Таврот (Тора) китобини қабул қилиб олган ва яҳудийларга тарқатган. Яҳудийлардан дунёга...
Сўнг бир кичик кўзада бода ва иккита кўк гулли пиёла олиб кириб яҳудийнинг олдига қўйди. Икки дўст биринчи қадаҳни алп Ҳоқоннинг илк ғалабаси учун ичишди. Довуд яна пиёлаларга бода қуйди.
- Ўзинг ҳам биласан, Довуд, мен ҳар куни ётиш олдидан бир қултум май ичаман, - Улгу ботир пиёлани терги четига сурди, - бундан ортиғи ортиқ менга. Сен тортинмай ичавер. Мени маъзур тут.
- Майли оға, майли. Мен буни Туркистон озодлиги учун ичаман!
- Соғ бўл, иним, соғ бўл!
Суҳбат босқинчи ва Ислом динига келиб тақалганда, хонага алп Ҳоқон ва Янчар ижозат билан кириб келишди.
- Енгиш, Эшил... – Савол назари билан набирасига қаради Улгу ботир.
- Улар бир юмуш билан Марвга кетишибди, бобо.
- Ўз юмушлари биланми? – ўсмоқчилаб сўради Довуд.
- Ҳа, устоз.
Довуд тағин бир қадаҳ бўза ичди. Сўнг унинг илтимосига биноан алп Ҳоқон кўза билан пиёлаларни ошхонага қўйиб қайтди. Нон ва товуқ эти ейишди. Улгу ботир эса қатиқ ичди. Терги йиғиштирилиб, қўллари илиқ сувга чайилиб, артилгач, Довуд чала қолган гапини давом эттирди:
- Туркда: “Иштонсиз иштони йиртиққа кулади” деган гап бор. Дамашқ бизнинг муқаддас битикларимиз – Таврот, Забур, инжилларни “Бузилган” деб иддао қилади. Қуръон бузилмаганми? Бунга тарих ойдинлик киритади. Қуръон Муҳаммаднинг ўлимидан анча кейин – халифа Абу Бакир замонида жамланган. У бу вазифани Муҳаммадга котиблик қилган Зайд ибн Собитга юклаган. Зайд ўзи, саҳоба ва бошқа кишилар эсларида сақлаган ҳамда тери, тахтакач, сопол, тошларга битилган сураларни тўплаб, қоғозга туширган. Шу йўл билан илк даъфа – 632 йилда “Суҳуф”* номи билан Қуръон вужудга келган.
Йиллар кечиши билан яна ўзга “Суҳуф”, яъни Қуръонлар пайдо бўлган. Натижада улар аро бир-бирларига терс оятлар, чалкаш фикр, ғоялар юзага келган. Бу пайтда Усмон Халифа эди. У Зайд ибн Собитга: “Ҳамма битикларни бир-бирига солиштир, сарагини-саракка, пучагини-пучакка ажрат, битта тугал тўплам туз” деб буйруқ беради. Зайд ўз ёрдамчилари – билимли кишилар билан бирга бу ишни 651 йилда амалга оширади. Унга: “Мусҳаф” деган ном беришади. Кўп ҳолда эса уни “Усмон мусҳафи” деб аташади. Усмон (халифа) ундан бошқа ҳамма тўпламларни, ҳатто “Суҳуф”ни ҳам йўқ қилдирган. Нимага? “Мусҳаф”дан фарқ этадиган бирон_битик_қолмаслиг_учун. ________________________________________________________________* Қуръон – арабчада Қироат, туркчада ўқув дегани. Қуръон Тангри томонидан Муҳаммад пайғамбарга 22 йил ичида Жаброил (фаришта) орқали ваҳий қилинган. У 114 сурадан иборат. Ҳар бир сура оятларга бўлинган. Қуръон еру осмонни, бутун борлиқни ёлғиз Тангри бошқариши, унда элчилар, охират, тақдирлар ва бошқа ақидалар ҳақида сўз юритилади.
* Суҳуф – саҳифа – саҳифалар.

Довуд токчаларда лип-лип ёнаётган шамларга ўйчан тикилди ва:
- Бундан ўзларингиз холис хулоса чиқарарсизлар, - деди.
- Мен сенинг туб фикрингни англадим, Довуд, - Улгу ботир узун, оппоқ соқолини силади, – “Қуръон тузатилган” демоқчисан. Шунга у яхши Битик. Халифа мусулмонлар орасида ишонмовчиликлар, зиддиятлар, бўлинишлар бўлмаслиги учун узоқни кўзлаб иш тутган.
Довуд унинг гапидан унча қаноат ҳосил қилмаса ҳам, унга ботиниб бир нима демади. Фақат ушбу сўзни айтишдан ўзини тиймади:
- Қуръоннинг деярли ярми Яҳудо, Тарсо, Зардушт, Будда динлари манбаларидан олинган. Бунга нима дейсиз, Улгу ботир?
- Илоҳий китобларнинг бари бир-бирига ўхшаб кетади?
- Нимага?
- Менимча, ёзари битта. Яна Тангри билгувчи.
- Исломдан бошқа динларда ўзини мақташ, ўзгани ерга уриш йўқ.
- Масалан?
- Барча динларда Яратган олдида Ер аҳлининг тенглиги ғоялари илгари сурилади. Ислом эса айирмачиликни кўндаланг қўйган:
Мусулмонлар,
Ғайридинлар.
Мусулмонлар Худонинг “Танлаган бандалари”миш.
Ўзга диндагилар эса кофирлармиш, яъни дўзахийлармиш.
- Довуд, мени кечир, очиғини айтсам, мен сен билан тортишолмайман. Ўз диним (зардуштий)ни ҳам теран билмайман. Аммо бошқа динларни ерга урмайман.
- Сизни камситсалар-чи?
- Демак, улар ўз динларини ҳурмат қилмайдилар ёки билмайдилар.
- Ундайларни мен кофирлар дейман, - гапга қўшилди Янчар.
- Мен эса дин ниқобидаги нафс бандалари дейман.
- Фикрларинг менга ёқди, - севинди Довуд. Сўнг деворларга осилган қиличларга кўз югуртирди ва ишонч билан деди:
- Энди қиличлар занглаб қолмайди!..
Қоп-қора тунда алп Ҳоқон ва Янчар Довудни Кўза адоғидаги Яҳуд маҳалласигача кузатиб қўйишди. У бўз йигитларга эҳтиёт бўлишни қайта-қайта тайинлади.

13

ЎҒРИЛАРНИНГ ТУГАТИЛИШИ

Кишида зўр интилиш бўлса,
истагига етади.
Лука сўзи.

Кўкламнинг биринчи ойи ўрталарида бўз йигитлар Миршаббоши ва ўғриларнинг уйларини кўз юмиб топадиган даражада ўрганишди. Ёмғир шатирлаб ёғаётган тунда улар Абдурасулнинг Марвдаги баланд девор билан ўралган саройига яқин бордилар. Атрофни синчиклаб кузатдилар. Бир кас кўринмайди. Эшак ҳам ҳанграмайди. Ит ҳам ҳурмайди. Йўллар бўм-бўш.
Режа бўйича бўз йигитлар ўзларини майпараст кишилар қиёфаларига солишди. Эшил ва Енгиш алп Ҳоқон билан Янчарни суяб олишди. Атайлаб чалкаш-чулкаш қадамлар билан йўлга тушишди. Саройнинг маҳобатли қописи олдидан ўтишаётганда, уч соқчи уларни мазах аралаш овозда таҳқирлашди:
- Кофир турклар!
- Ичиш гуноҳ!
- Чўчқа турклар!
- Исломда ҳақорат ясоқ! – маст киши овозида минғирлади Эшил.
- Қора тўнғизлар! – сўкди Енгиш.
- Маймунлар! – таҳқирона иршайди Янчар.
- “Ит қутирса эгасини қопади” – қутуриб хириллади бақалоқ соқчи ва ғазабнок бир алпозда ханжари сопини чангаллади. Айни шу сонияда алп Ҳоқон, Енгиш ва Эшил соқчиларни хиппа-хиппа бўғиб олдилар. Янчар уларнинг биқинларига бураб-бураб пичоқ санчди. Қопини сездирмай очишди. Ўликларни ичкарига судраб киришди. Қопини секин ёпишди.
Ёмғир тезлашди. Теварак қоронғи. Теварак жимжит. Милт этган бир нур кўринмайди. Фақат борлиққа тун ва ёмғир ҳукмрон. Бир шарпасиз саройга киришди. Тўрдаги хонада инграш, инқиллаш овози эшитилди. Оёқ учида юриб бориб, эшикни шарт очишди. Қорага мойил барзанги эркак билан ёш қиз қип-яланғоч ҳолда айш қилишмоқда. Барзанги кутилмаган бир ҳолдан довдираб қолди. Қиз талвасага тушди. Алп Ҳоқон мислсиз бир тезликда бориб, барзангининг бошига ханжар сопи билан кетма-кет урди. У ҳушидан айрилди. Алп Ҳоқон қизга буюрди:
- Уст-бошингни кий.
У шошиб қалтираб кийинди.
- Бу саройда яна кимлар бор?
- Мени қопга солиб ўғирлаб келган ўғрилар.
- Қанча киши?
- Учта.
- Қайси хонада?
- Саройга туташ кичик уйда.
- Қаердан биласан?
- Кундузи мени ўша ерда сақлашади.
- Эрониймисан?
- Ҳа.
- Неча ёшдасан?
- Ўн еттида.
- Уйингга қўйиб келамиз?
- Йўқ-йўқ, қайси юз билан? Йўқ...
- Ўғриларни чақириб келоласанми?
- Қўрқаман.

- Неча кундан бери бу ердасан?
- Бу олтинчи тун. – Қиз бутун гап давомида бошини ердан кўтармади.
- Ювиниб-чайиниб ол.
- Хўп, - қиз манқадан чойдишни олиб, қўшни хонага йўналди.
Дераза тўсма*си билан Миршаббошининг оёқ-қўлини боғлашди. Оғзига булғанч латтани тиқишди.
- Янчар, сен манави тўнғизга кўз-қулоқ бўлиб тур. Бизлар ўғриларни жойлаб келамиз.
- Мен ҳам бирга борай, Ҳоқон.
- Қиз-чи?
- Э, ҳа, узр.
Алп Ҳоқон Миршаббошининг тўшак четида ётган қиличини олди. Эшил билан Енгиш қинларидан пичоқларини суғуришди. Кичик уйга сездирмай киришди. Ўғрилар ўликдек қотиб қолишган. Сандал устида - чилим. Кўзада -мусаллас. Пиёлалар чайилмаган. Тергида чала чайналган суяклар. Нон ушоқлари ҳар ёқда сочилиб ётибди. Хонани сассиқ ис тутган.
- Чўчқаларам булардан тозароқ,- бурнини жийирди Эшил. Енгиш ўқчиди. Алп Ҳоқон дарчаларни очди ва сўнг бирдан тўнғиздек хириллаб ётган бангининг оғзига тепди. У: “А-а!! Ким-ким!” дея телбаларча бўкириб, қалқди. Шу он Алп Ҳоқон зарб билан унинг манглайига қилич тортди. Калласи қовоқдек иккига бўлинди. Енгиш эса иккинчи каснинг қоқ юрагига пичоқ тиқди. Эшил учинчи ўғрини бўғизламоқчи бўлганда, алп Ҳоқон уни тўхтатди:
- Қўлларини орқасига қайириб боғла!
Эшил иштонбоғда (кўкрагига пичоқ санчилганининг иштонбоғи) уни банди этди. Сўнг уриб, тепиб Миршаббошининг ётоғига судраб киришди. У энди ўзига келган эди. Покланган қиз нима бўлаётганига тушунолмай монқа олдида ерга сингиб, титраб-қақшаб ўтирибди.
- Ўғрининг қўлини еч, Эшил.
Ечди.
- Отинг нима?
- Мутафо.
- Шерикларингники-чи?
- Иброҳим, Жаброил.
- Тўнғизнинг оғзидан латтани ол.
Икки дўстидан айрилган, қўрқувдан ҳали ўзига келмаган ўғри буйруқни қалтираб-титраб бажарди. Отдан тушса ҳам эгардан тушмаган Абдурасул алп Ҳоқондан олдин уни саволга тутди:
- Кимсан ўзи?
- Шу юртнинг эгасиман.
- Эгасимиш!.. – Таҳқирона тиржайди миршаббоши.
Алп Ҳоқон унинг оғзи-бурнига тепди. У тишлари синса ҳам чидади. _____________________________________________________________
* Тўсма – парда
Қон оқаётган оғзи-бурнини кафтлари билан беркитди.

- Ўзинг кимсан?
- Мен Хуросон амири миршаблари бошлиғиман.
- Сен ўғрибошисан!
Сен ғарбошисан!
Сен жаллодбошисан!
Энди ўликбоши бўласан!
- Мен...
- Қис! – унинг қулоқ-чаккасига шапалоқ тортди Янчар. – Фақат саволга жавоб бер.
- Шу кунгача қанча уйни тунадинг? Ёқдинг? Қанча қизни булғадинг?
- Биронта ҳам...
- Мустафо, гапи тўғрими?
Шериклари ўлдирилгандан кейин юрагида-юрак қолмаган Мустафо: “Чин сўзламасам, менинг ҳам калламни олади”, деб ўйлади ва:
- Нот ўғри, - деди.
- Ҳақни айт.
- Миршаббошининг кўрсатмаси билан бизлар ўзларига тўқ кишиларнинг уйларини тунаб, ёққанмиз. Қизларини ҳам ўғирлаганмиз.
- Ҳисобини биласанми?
- Эллик саккизта уй, ўттиз бешта қиз.
- Ўлжадан қанчасини миршабга бергансанлар?
- Учдан бирини.
- Қизлардан-чи?
- Ҳаммасини.
- Кейин?
- Миршаббоши ҳар бир қиз билан олти тун айш-ишратда бўларди, сўнг уларни бизга қайтарарди.
- Кейин?
- Бизлар ҳам навбатма-навбат...
- Тутилма! – Ётоқни кўчиргидек бўлиб қичқирди Янчар.
- Бирга бўлардик... – Мустафонинг тиззалари қалтиради.
- Кейин?
- Ёқиб юборардик.
- Нимага?
- Иси чиқмаслиги учун.
- Ўзларингчами?
- Миршаббошининг топшириғи билан.
- Ёқмаганларинг ҳам бўлганми?
- Ўн бирини одамерларга пуллаганмиз?
- Буни миршаббоши билганми?
- Менимча, йўқ. Яна қайдам? У ҳар бир ишни Жабраил билан кенгашиб қилган.
-Мустафонинг гапларини тан оласанми, ўғрибоши?


- Ўғри қачон чин сўзлаган?
- Бўлмаса нега уларни уйингда сақлаяпсан?
- Бир маҳалладанмиз. Қариндошроқмиз. Меҳмон бўлиб келишган. Мусулмончилик, “кет” деёлмайман-ку.
- Рост сўзла, каламуш! Йўқса ичак-човоғингни бошингга салла қилиб ўрайман! – Эшил унинг томоғига пичоғини нуқди. – Рост сўзла, даюс!
- Ро-о-о-ст.
- Мусулмонмисан? – Ўзини босиб сўради Янчар.
- Иншоолло.
- Қуръонинг қани?
- Қўшни хонада, токчада.
Енгиш Қуръонни олиб келди.
- Нечта хотининг бор? – Сўрашда давом этди алп Ҳоқон.
- Тўртта.
- Болаларинг кўпдир?
- Ўн учта.
- Қанчаси қиз?
- Еттитаси.
- Мусулмонликка амал қиласанми?
- Алҳамди лилло.
- Анави қиз билан никоҳдан ўтганмисан? – У бошини чангаллаб ўтирган қизга ишора қилди. Миршаб нима дейишини билмай, довдираб қолди.
“Ҳа” деса, гувоҳлар бор: Зайнаб*, Мустафо... – Ланъати Мустафо! У ўз жонини сақлаб қолиш учун ҳеч нарсадан қайтмайди. Сотади. Ўзи нимага ўғрилар билан илакишиб қолдим? Аттанг! Нафсимни тиёлмадим. Аттанг! Манави туркваччалар энди мени соғ қўймайди. Балки уларнинг сингиллариниям булғагандирман? Шунга улар аламзададирлар? Шунга дарғазабдирлар? Аттанг!
- Гапир! – Эшил пичоқни унинг елкасига санчиб қўйди.
- Адашдим, о-о-ой, оғрияпти!..
- Ўттиз тўртта қиз билан ҳам адашдим дерсан?
- Шайтон мени йўлдан оздирди... – Пичоғингни ол, энди чин сўзлайман, пичоғингни ол, ўлиб қоламан...
- Шайтон йўлдан оздирди дегин?
- Нафсимни тиёлмадим, пичоғингни ол, оғриққа чидолмайман!
- Чидайсан! Сен туркларни азоблаганингда, ёққанинингда, ўлдирганингда пинагингни ҳам бузмагансан. Аксинча, роҳатлангансан. Қийноқни ўз танангда синаб кўр, иблис!
Мустафо ўзини қутқазишни ўйлаб, алп Ҳоқонга миршаб ҳақида тағин бир гап айтди:
- Яман арабхонаси ўғрилари ҳам миршаббошига ўттиз учта қиз туҳфа
_____________________________________________________________
* Зайнаб – форс қизининг исми.


қилган. Ўлжаларининг ҳам ярмини беришган. Ҳар тунашганда.
- Сотқин, тўқима! – Оғриқни ҳам унутиб бўкирди Абдурасул.
- Ҳеч бўлмаса, ўлаётганингда рост сўзлаб ўл!
- Ёлғончи!
- Сен бизни ўғриликка ўргатгансан, ўргатганингда ҳам ажамликларни талашга, зўрлашга, ўлдиришга ўргатгансан. Сен миллатчисан, қотилсан! Сени Оллоҳ кечирмайди!
- Туҳмат қилма, сотқин!
- Хўп, сен ҳақ бўлсанг, - деди ғижиниш аралаш кескин овозда алп Ҳоқон, - бола-чақангни ўртага қўйиб, Қуръон урсин деб қасам ичасанми?
- Нега ўғрига ишониб, менга ишонмайсиз? – Гапни айлантирди Миршаб.
- Чунки сен бўқданда тубансан! – Эшил унга пичоқни чуқурроқ суқди.
- Вой ўлдим, ўлдириб қўйдинг! – деб додлади маккор.
- Овозингни ўчир, иблис! – Ваҳшат сочиб чинқирди Янчар. – Ўлдираман!!! – У ханжарини суғурди ва унинг кекирдагига тиради, - ўлдираман!
Миршаб сийиб юборди.
Янчар унинг бўғовланган қўллари устига Қуръонни қўйди. Миршабнинг кир ранг юзи қордан-да оқарди. Ноилож қасам ичди:
- Ёлғон сўйласам Қуръон урсин!
- Яна?
- Бола-чақамдан айрилай! – Онаси ўлганда йиғламаган Абдурасул хўнграб йиғлади.
- Сен кофирдан-да баттар экансан! – Мустафо унинг олчоқ башарасига тупурди.
- Туналмалар қани?
- Макка маҳалласида.
- Бу ерда-чи?
- Йўқ.
- Тўғри гапир! – Алп Ҳоқон пичоқ сопи билан унинг устарада тақир қирилган оқ қовоқни эслатувчи калласига урди. Кўзларидан ўт чиқиб кетди. Бироқ айтмади.
- Бўл! Йўқса тинтув қиламиз. Сўнг ўзинг билан бирга ҳаромга, гуноҳга ботган саройингни ёқамиз! – Яна урди. Миршаб тамомила иложсиз қолди:
- Бир қовоқча* олтин-кумушим бор.
- Худди ўзингникидек гапирасан-а, ўғрибоши. Ўмармаларим десанг тўғри бўлади.
- Ҳозир меники.
- Энди гўрда ўликларни тунайсан, тушундингми?
- Ундай қилма.
- Қовоқча қаерда?
________________________________________________________________*қовоқча – қовоқ идишча кўзда тутилади.

- Сан-сан-диқ-да.
- Мустафо уни олиб, Зайнабга бер.
Мустафонинг кўзларида бежо ифодалар ғужғон ўйнади. Бироқ буни сездирмаслик учун ер сингалаб, топшириқни бажарди. Алп Ҳоқон ундаги ўзгармаларни илғаркан, ижирғанди ва ўз-ўзига деди:
“Эгрини гўр тузатади”.
Зайнаб қовоқчани олаётганда, унинг қўллари қалтиради, ўлик кўзларига жон кирди. Алп Ҳоқон иложсиз одам ҳолатини тўғри тушунди ва сўнг Мустафога буюрди:
- Энди, манави разилнинг оғзига ҳайзлаттани тиқ. Кейин авратини туг-томири билан суғуриб олда, ўт*га ташла.
Ўғрибоши алп Ҳоқоннинг оёғини ўпиб ялинди:
- Бор-будимни бераман, ўлдирма.
- Масалан? – Ўсмоқчилаб сўради алп Ҳоқон.
- Ҳамма мол-мулкимни.
- Яна?
- Қизларимни ол.
- Яна?
- Хотинларимни ҳам ол.
-Эркакмисан ўзи? – Алп Ҳоқон унинг жигарига тепди. – Тубан! Хезалак!
- Топдингиз.
- Нимани?
- Айтдингиз-ку, - лабини ялаб, иршайди Мустафо.
- Бесақолми? – Аниқлик киритишга уринди алп Ҳоқон.
- Ҳа.
- Шунга сизларни кичик уйда сақларкан-да.
- Бизлар билан бўлмаса, қизлар билан ҳам, хотинлари билан ҳам ётолмайди.
- Кўтмисан?!! - Жонини олувчи овозда пичоғини ўқталиб қичқирди Енгиш.
Миршаббоши бутунлий иложсиз аҳволда қолди. Бор нарсасидан айрилган ва адойи-тамом бўлган кас овозида унинг катта, сассиқ оғзи очилиб-юмулди:
- Касалман.
- Буни амир биладими?
- Унинг ўзиям шундай.
- Қози билан қўшин бошлиғи-чи?
- Қозини билмадим. Қосимни шундай деб айтишди. Яна Худо билади.
- Худони тилга олма, ҳароми!
- Бундан чиқди, Хуросон бесақоллар қўлида экан-да? – Таажжубланди Янчар.
- Энди билаяпсизларми? – Мустафо алп Ҳоқоннинг буйруғини тугал
______________________________________________________________
* Ўтга – монқадаги ўт кўзда тутилади.
бажарди: Миршаббошининг оғзига ҳайзлаттани бураб-бураб суқди. Сўнг маяклари билан бирга авратини суғуриб олди ва имиллаб ёнаётган монқага отди. Миршаббоши типирчилаб-типирчилаб, тинчиб қолди.
Ўлик соқчилар билан ўлик ўғриларни ётоқхонага судраб киришди ва қонга ботиб ётган Миршаббошининг ўлиги устига ғўладек қалашди. Бу орада Енгиш Зайнабни қўшни кўчада яшовчи сўққабош холаси – Ойтошникига қўйиб қайтди. Лекин унга: “Тилингга маҳкам бўл! – дейишни унутмади, - йўқса бу ўлим билан тугайди. Уйдан эшикка чиқма!” Зайнаб сўз берди: “Ўлсам-ўламанки, бу тўғрида ҳеч кимга оғиз очмайман!” Енгиш холасига ҳам тайинлади: “Оқ туя кўрдингми, йўқ”. Қизни уч кун ичида олиб кетаман. Бировга сездирманг!” “Хўп, болам”, деди тул хотин.
Бу дамда ёмғир тинган, Марв қоп-қора тун бўғовида бўғилиб ётарди. Бўз йигитлар ўликларга ўт қўйдилар. Сарой буруқсиб ёна бошлади. Улар Яман арабхонаси сари чопишди. Алп Ҳоқон Мустафога уқтирди:
- Агар тирик қоламан десанг, қочишга, чақишга уринма!
- Ўлибманми?
Бир пасда арабхонага етишди. Алп Ҳоқон амри билан Мустафо: “Миршаббоши сўраяпти, тез бўл!” деган гап билан олдин Абдуваққосни уйидан эшикка чақириб чиқди. Бу онда ёвқурлар ёнидан йўлак ўтиб, Марв сўқоғига уланувчи молхона панасида бекиниб турдилар. Абдуваққос қоронғу бурчакка кириши билан улар уни бўғиб олдилар ва танасидан калласини айирдилар. Кейин шундай усул билан Абдуваҳоб ва Абдужабборни ҳам узлатга юбордилар. Мустафони эса арабхона билан Кўза оралиғида жойлашган тўқайзорда сўйдилар ва ботқоққа чўктирдилар.
Ўз ишларидан бениҳоя қувват олиб, уйларига қайтарканлар, Янчар:
- Режани тугал тузганинга яна бир карра ишонч ҳосил қилдим, алп Ҳоқон, - деди.
- Биз хайрли ишлар қилишга қодир эканмиз.
- Менда ҳам шундай фикр пайдо бўлди, Енгиш, - тўлқинланди Эшил.
- Биз эллик мингга етсак, босқинчиларни супуриб ташлаймиз, юз мингга етсак, Дамашқ тепасига турк туғини тикамиз!
- Сен шунга ишонасанми, алп Ҳоқон?
- Ишонмасам айтаманми, Янчар? Ҳамма гап ўзимизга ишонишимизда. Бу тунги воқеа ҳам шунинг меваси. Ҳеч иккиланмай ҳаракат қилишимиз лозим! Лука юнон: “Кишида зўр интилиш бўлса, истагига етади”, деб бежиз айтмайди. Истак қатига буюк қудрат яширилган. Қудратдан озодлик туғилади.
- Иншоолло!
- Арабдан юқибди.
- Тангри истаса, - ўзини-ўзи тузатди Эшил.
- Тилимиз бой. Ўғузхон, Арслонхон, Билга ҳоқонлар тили бу. Улар ушбу сўз билан очунни олишган:
- Ура-ур!..


Қизиққан ва таъсирчан Енгиш ҳайратга тушди:
- Бир сўзимиз қудрати шунчалар-а!
- Эртага қандай кун бўларкан-а?
- Арабхоналарда қиёмат қўпади, Янчар, - жавоб берди алп Ҳоқон.

14

УРУШ
Қилмиш – қидирмиш.
Эл сўзи.

Тун кечди. Тушга яқин Яман араблари қилич, болта, тўқмоқларда яёв, эшак, отлар билан Макка араблари устига бостириб боришди. Мустафо, Жаброил, Иброҳимларни талаб қилишди. Макка оқсоқоли Муталиб қулочини кенг ёйиб, яманликларнинг йўлини тўсди:
- Тўхтанглар, биродарлар!
Оломон уни янчгудек бўлиб қичқирди:
- Йўлдан қоч!
- Нима гап? Олдин тушунтиринглар.
Яман оқсоқоли Сиддиқ унга Мустафо билан боғлиқ тунги қотилликни айтди. Гапи сўнгида бўғилиб, тутаб таҳдид қилди:
- Уч йигитимиз хунини олмасдан кетмаймиз!
- Ишонманглар биродарлар, агар чиндан шундай бўлса, ўч олишга улгурасиз. Олдин уларни топайлик, масалага ойдинлик киритайлик, - Муталиб Мустафо, Иброҳим, Жабраилларнинг уйларига шошилинч одам юборди.
Оломон шовқин-сурон кўтарди:
- Яшириб қўйишади?
- Қочириб юборишади!
- Ўзимиз топамиз!..
Сиддиқ уларни тартибга чақирди:
- Тинчланинглар! Сабр қилинглар!
Юборилган кишилар қуруқ қайтишди:
- Тополмадик.
Оломон аждарҳодек тўлғаниб, жунбушга келди ва ваҳшат сочиб бўкирди:
- Ёлғон!
- Хотинингни алдайсан!
- Йўлдан қоч, жодугар!..
Муталиб ялинди:
- Тўхтанглар биродарлар, тўхтанглар!.
- Биз сенга биродармасмиз. Маккалик қони етмиш йил қозонда қайнаса ҳам, яманлик қонига қўшилмайди.
- Ҳаммамиз бир арабмиз, ахир.
- Гапни бурма, чол! Кимни орқа қилиб, қутираётганларингни биламан.

- Тупурдим ўша миршаббошингга ҳам!
Сиддиқ бир жойда туролмай ўйноқлаётган отининг жиловини қаттиқ тортди. У икки оёғини осмонга кўтариб кишнади. Сиддиқ ғала-ғовурни босиш учун чап қўлини осмонга чўзиб, бақирди:
- Ўзларингни босинглар! Раззоқ, Бакир, Воқиф, тилларингга кўп эрк берманглар!
Оломон бир дам жимиди. Сиддиқ Муталибга юзланиб, ушбу гапни айтди:
- Ўзи Абдуваҳоб, Абдужаббор, Абдуваққослар Иброҳим, Мустафо, Жаброиллар билан келишмай юришувди. Бир неча марта ёқавайрон ҳам бўлишган. Мен: “Бу низо охири яхшиликка олиб бормайди”, деб кўнглимдан ўтказувдим. Мана, оқибат...
- Яраштириб қўйганимизда, олам гулистон эди, аттанг!
- Энди ақлинг кираяптими, чол! – Заҳар сочди Раззоқ.
- Биз бу ерга гап сотгани келмаганмиз! – Қичқирди Бакир.
- Халойиқ! Қасос оламиз! –Оломонни урушга ундади Воқиф.
Қонга ташна оломон гувиллаб қўзғалди. Раззоқ Муталибнинг бошига қарчиллатиб қамчи урди:
-Йўлни тўсма, қанжиқ!
Абдувақоснинг оғаси Сўфиён унинг бўйнига қилич тортди. Муталиб лойқа кўлмакка қулади. Шундан сўнг оломонни тўхтатиб бўлмай қолди. Жабраил, Иброҳим, Мустафо, Абдурасулларнинг уйларини бола – чақалари билан бирга қўшиб ёқишди. Ўзларига қарши чиққан ва хунрезликни тўхтатмоқчи бўлган кишиларни қиличдан ўтказишди.
Тунгача қирғин тинмади.
“Макка” қонга ботди.
“Макка” оҳ-фиғонга тўлди.
Саҳарга яқин эса тирак қолган маккаликлар Яман арабхонасини босишди. Биринчи галда жойномоз устида Сиддиқнинг қонини тўкишди. Сўнг ғалаба тоти билан тим-тирс ухлаб ётган аҳолини чавақлашди. Ва қишлоққа ўт қўйишди.
“Яман” вайрон бўлди.
“Яман” қуйуқ тутун ичида қолди.
Майиб-мажруҳларнинг нолалари еру кўкни тутди.

15

ЭРК ТУЙҒУСИ ЎЛМАЙДИ
Ўзга миллатни бўғовлаган
миллат ўзига бўғов ҳозирлайди.
Оваста.

Арабхоналарда қирғин бошланганда, Улгу ботир бўз йигитларни ўз хонасига тўплади. Бир савол, сўзсиз уларни бирма-бир бағрига босди, манглайларидан ўпди. Сўнг ўйчан, аммо қатъий овозда:

- Энди кавла-кавла бошланади, -деди, - энди Хуросонда қолиш хавфли.
Шу чун бугун тунда, эл уйқуда ётганда, саҳро* кесиб Исфижоб*га кетамиз. Китобларни ўзимиз билан оламиз. Шунга ўн от, ўн туя, қилич-қалқон, ёйларни ҳозирланглар.
- Биз ҳам шуни айтгани келувдик, - остонада Довуд ва Лука пайдо бўлди.
Қучоқлашиб кўришдилар.
Улгу ботир Антар қассоб ўғли – Янчарга иккита қўй сўйдирди. Қўноқлар шарафига ва йўлга. Эрбек улар хизматида бўлди. Унсин ёнма-ён қурилган икки ўчоққа икки қозон осди. Бўз йигитлар “Ҳиндистон сафарига” баҳонасида китоб, кўза, хум, кийим-кечак, егулик-ичгуликларни хуржин, кажаваларга жойладилар. Енгиш Марвдан Ойтош билан Зайнабни (эркакча кийинтириб) Кўзага олиб келди. Бундан Улгу ботир норози бўлди. Алп Ҳоқон унга тушунтирди:
- Исфижобда улар Сизга қарашади. Одамнинг иссиқ-совуғи бор, тумовлаши бор... - У гапини атайлаб тугатмади.
Довуд билан Лука алпни қўллашди. Улгу ботир ўйланиб туриб:
- Маъқул, - деди, - унутибман, болалар, мени кечиринглар, иккита чодир ҳам олволинглар.
- Олганмиз, бобо, - жавоб қайтарди алп Ҳоқон.
- Пишиқ бу йигитлар, - Довуд алп Ҳоқоннинг елкасига қоқди.
Қуйуқ тунда йўлга тушдилар. Ҳаким билан Унсин уларни кўз ёшлари билан кузатиб қолишди. Довуд ва Лука қорабайрларда карвон билан саҳрогача бирга боришди. Хайрлашаркан Довуд:
- Товротда қуйидаги мазмунда оят бор, - деди, - Ўзга миллатни бўғовлаган миллат ўзига бўғов ҳозирлайди. Мен Сизларнинг тимсолларингда шунинг ушалишини кўраётгандайман. Омон бўлинглар!
- Тангри Сизларни қўлласин! – деди Лука.
- Эрк туйғуси ўлмайди! – Улгу ботир уларни бағрига босди. – Эрк туйғуси қалбимизда. Агар бу дунёда кўришолмасак, қиёматда кўришамиз. Яхши қолинглар.
16

Олқиш

Исфижобда уларни алп Турғун зўр қувонч билан кутиб олди. Қўноқлар шарафига ҳўкиз, қўйлар сўйди. Улгу ботир киндик қони томган тупроқни беқиёс меҳр-ла ўпиб:
- Сени ҳам кўрар куним бор экан, Юртим! – деб йиғлади, - энди ўлсам, армоним йўқ, Тангрим!
Алп Турғун Исфижобда бой ва ҳурматли киши эди. Жийани – алп Ҳоқонга Бодом бўйидаги гўзал уйини боғ-роғлар-у турмуш анжомлари
_____________________________________________________________
*Саҳро – Қизилқум саҳроси.
*Исфижоб – Сайрам.
билан совға қилди. Улгу ботир унинг кўмагида замонлар суронида тутдек тўкилиб ётган уйини тиклашга киришди.
Алп Ҳоқон (дўстлари билан) ҳовлига кўчиб ўтди. Бир кундан кейин Бодомнинг тошлоқ қирғоғида бобоси ва тоғаси билан холи суҳбат қурди. Унга Марвда кечган воқеалару Бош мақсадини баён этди. Алп Турғун уни қучиб, манглайидан ўпди:
- Тўғри йўл тутибсан, жияним, - деди ҳаяжонланиб, - жуда тўғри йўл. Олқишлайман!
- Биз эртага ҳарбий жанг сирларини ўрганиш учун Ҳиндистонга, тўғрироғи, Кашмирга кетамиз. Кашмирдан тоғ орқали Чинга ўтамиз. Балки, бунга тўрт-беш йил вақтимиз кетар.
- Унгача, - деб кўнглини очди Улгу ботир - туёқ қилиб қўйсак дейман. Туёқ тез кўпаяди. Урушга таянч бўлади бу. Бир хум олтинимиз бор.
- Кўп оқилсан-а, оқсоқол. Бунга қўшимча равишда арпа, буғдой ҳам экамиз. Ерларимиз бўш ётибди.
- Алп Ҳоқон сафардан қайтиб келгунча, сен шу ишни бўйнингга ол.
- Бу хайрли ишга ким ҳам йўқ дерди, Улгу бобо. Мен-ку алп Ҳоқоннинг тоғасиман.
Бўз йигитлар йўлга тахт бўлишди. Ҳар эҳтимолга қарши бир кўза олтинини тўртга бўлиб, хуржунларига солишди.
Эрта тонгда ёт юртга от сурдилар.
Етти юз қирқинчи йил, қўй* ойи эди.
Борлиқ чечаклар билан яшнаган палла.

17
КАШМИР ВОДИЙСИ

Узун-узун йўллар босиб, ниҳоят, Ҳимолай* Тибет тоғлари оралиғида жойлашган Кашмирга етиб келишди. Бу ер эли, кийиниши, тили, яшаш тарзи, куй-қўшиқлари, туёқчилигу экинчиликларини кўриб, гўё ватанларига келиб қолгандай ҳайратланишди:
- Кашмир улусининг Турон эли билан ҳам қондошлиги бор. Биласизлар, бу ҳаёт, ҳаётда нималар бўлмайди. Баъзан, оға-инилар ҳам келишмай қоладилар. Қондош қабилалар аро ҳам қон тўкишлар бўлиб туради. Бир туғишган эл - хунлар билан саклар орасида ҳам шундай жанжал, айрим ҳолларда урушлар юзага келган. Тарихнинг гувоҳлик беришича, бундан минг (940) йилча аввал оқ
________________________________________________________________ *қўй – март-апрел ойларига тўғри келади.
*Ҳимолай – эски ҳинд тили - санскритча – Ҳим алая – қорлар макони. У- дунёдаги энг баланд тоғ. Унинг узунлиги 2400 км. Эни 200-350 км. Ўртача баландлиги 600. Ҳимолай Ҳиндистон оша Хитой, Непал, Покистон ҳудуқларини кесиб ўтган. Тибет тоғлигию Ҳинд-Ганг текислиги орасида жойлашган.

хунлар билан саклар ўртасида қаттиқ тўқнашув бўлади. Саклар енгилади ва бўлакларга бўлиниб чекинади. Бир бўлаги Эронга, иккинчиси Шимолий Ҳиндистонга, учинчиси усунларга қотилади. Асрлар силсилаларида Ўзлигидан айрилиб борадилар. Мана шу ўзимиз кўриб турган аҳолининг кўп қисми Турк уруғи – саклардир. Бобомнинг сўзича, Улуғ Ҳимолай билан Пир-Панжал тоғлари оралиғида - водийда асосан саклар яшайдилар. Буни унга Кўмак бахши айтган. Кўмак бахши эса айни шу водийда илм олган ва сак қизи – Элтўққа уйланган.
Йигитлар ажабландилар:
- Бизлар буни эшитмаганмиз ҳам.
- Кашмирни бежиз танламадик, - алп Ҳоқон этиги қўнчисидан белги*ни олди ва отдан тушмай унга кўз ташлади. Сўнг: - Тушга қолмай водийда кўзлаган манзилимизда бўламиз, - деди, - Вулар кўли бўйида Элтўқ момонинг уруғлари яшайдилар.
Ҳимолай тоғ тизмалари оралаб кетган тор сўқмоқдан бир қатор бўлиб боришаркан, оппоқ шаршарага дуч келишди. У юксак қоядан тоғ-тошларни ларзага солиб, қалин оғочлар билан қопланган дарага шўнғимоқда. Тўхташди. Ечинишди. Шаршара ҳосил қилган оппоқ кўпикли сув тўлиб-тошган ҳовузда узоқ молтишди*. Отлар совугач, уларни ҳам (эгар-жабдуқларини ечиб) чўмилтирдилар. Сўнг ўсиқ ўтлар орасига тушовлаб қўйдилар. Кийиндилар. Ҳуржинлардан чўрак*, қоврилган қўй этлари солинган хурмачаларни олишди. Иштаҳа билан овқатланишгач, кафтларини шаршарага тутиб, чанқоқларини қондиришди.
- Мунчалар сулув бу ерлар! - - Ҳайратини яширмади Эшил, - бунда аллақандай ёввойи сеҳр ҳукмрон.
- Илоҳий сеҳр, - Эшил уни ўзича тузатди.
- Узоқ бир замонлар бу ерлар ҳам бизга қараган.
- Биз ҳам билайлик-да, алп Ҳоқон, - Енгишнинг юз-кўзларига қизиқиш ифодалари ёйилди.
Алп Ҳоқон фикрини жамлаш учун роҳатланиб ўтлаётган арғумоқларга боқиб, ўйланиб қолди. Анчадан сўнг тенгдошларига юзланди ва армонли бир оҳангда дардини ёрди:
- Адашмасак, саккиз юз йил*ча олдин Кашмир Кушон қаромоғида бўлган. Кушанлар эфталитлар каби Оқ хунларнинг бир уруғи – Улуғ Ёвчилардир. Эски битикларда у Яхучи, Чинда Эчжи деб аталган. Менимча, Кушон салтанатининг бошкенти – Жайхун ёқаларида* бўлган. У юнон-македон давлатларини тупроқ этган. Кечмиш манбаларида, тахминан тўққиз аср аввал Кушон давлати беш
_______________________________________________________________
*Белги – харита.
*Молтишди – туркча шева – сузишди.
*Чўрак – нон.
*Саккиз юз йилча олдин – милоднинг биринчи – иккинчи асрларида.
*Жайхун ёқаларида – ҳозирги Балх кўзда тутилади.
бўлакка бўлиб бошқарилган. Кадфиз Ҳоқон бунга чек қўйган. У бир бутун, қудратли салтанат* қурган. Айни шу замонларда ҳам оқ хунлар дарё мисол Кашмирга оққанлар. Мана шу сабабларга кўра кашмирликлар туркларга бенгзайдилар. Бунга қўшимча равишда яна бир мисол:
Икки минг йилча олдин ҳам замона зайли билан Турондан Ҳиндиқуш* тоғлари орқали бу ерга, хусусан, Панжоб, Ганг водийларига бизнинг қондошларимиз Орийлар кўчиб келганлар. Айни шу замонда Орийларнинг яна бир бўлаги Эронга бориб қолганлар. Оқибат натижада улар ерли элларга қотила бошлаганлар.
- Шунча нарсани миянга қандай сиғдираяпсан, алп Ҳоқон?
- Ўз кечмишини билмаган киши курашга бел боғлайдими, Эшил?
- Бизлар...
- Билишга ташнамисан? - уни бўлди алп Ҳоқон, - демак, ўқийсан.
- Китоб қани?
- Ҳиндга, Чинга бекорга келаяпмизми?
- Эсим қурсин.
- Исфижобга қайтганимизда ҳам ўқиймиз.
- Сендан ҳам ўрганиб борамиз.
- Билганимча, - ўйга толди алп Ҳоқон. Хийладан кейин умидсиз ва руҳсиз бир оҳангда деди: - Менимча, яна бир неча асрдан сўнг бу ердаги хунлар* ҳиндлашиб кетадилар. Чунки улар Ота юртлари Турондан узилиб қолганлар.
- Аччиқ қисмат!
- Йўқ, Янчар, бу фожеа! Буюк фожеа!
- Шундай, Енгиш, - алп Ҳоқон унга ғамгин боқди. -“Бўлинганни бўри ер” дейишади. Табғачлар қисмати бундан ҳам даҳшатли!
-Табғач?.. Бу сўзни энди сендан эшитаяпмиз.
- Бу тўғрида Чананда қўнишамиз. Ҳозир бироз мизғиб олайлик. Отлар ҳам чарчоқларини ёзсинлар, ўт, сувга тўйсинлар.
Бўз йигитлар табғачлар тақдирини билишни қанчалар истасалар ҳам, аммо
Алп Ҳоқонга қайтиб бир сўз дейишга ботинмадилар. Олис, оғир йўл чарчоғи ўз ҳукмини ўтказди: кўзларини юмушлари билан ухлаб қолишди.
Тушда уйғонишди.
Тош паналарида ёзилишди. Чўмилиб, артиниб, уст-бошларини


*Қудратли салтанат – Буюк империя, Тарих гувоҳича, унинг ери ҳисобига Самарқанд воҳаси, Парфия, Хуросон, Туркистоннинг Такламакон чўлларигача бўлган ҳудудлару Ҳиндистоннинг жанубий вилоятлари кирган.
*Икки минг йилча аввал-милоддан олдин икки минг йилликнинг иккинчи ярми.
*Ҳиндиқуш – Ҳинд тоғи. Афғонистон, Покистон ва Ҳиндистондаги тоғ тизмалари. Унинг узунлиги 800 км. Эни 400 км.гача. Энг баланд жойи Тиричмир тоғ – 7690м.



алмаштиришди. Арғумоқларни ҳам йўлга ҳозирлашди ва водийга йўртишди. Улуғ Ҳимолай*нинг юқори қисмини нина баргли яшил ўрмонлар, қуйироғини арча, заранг, қайин, оқ қарағай, қандағач, тилоғоч, дуб, магнолия, акациялар ишғол этган эди. Энди пальма, бамбук, мимоза, совун оғочи, панданус, лиана, ёнғоқ, дафна, зайтунлар кўзни қувонтира бошлади. Сўқмоқ бундай мовий гўзалликлар аро энишга етаклаган сайин юриш ҳам енгил, ҳам завқли эди. Айрим-айрим онларда ўрмон четларида тўнғиз, айиқ, қоплон, йўлбарс, маймунлар “лип-лип” этиб кўриниб қолар ва сўнг бирдан ўрмонга шўнғиб ғойиб бўларди. Олдиларидан жаннатқуши, қўтон, тустовуқ, қизил ғозлар пир-пир учиб ўтардилар.
Вулар кўлига кун ботмай кириб келишди. Араблар Синдни босиб олсалар-да, ҳали бу водий*ни эгаллай олмагандилар. Шу сабабли хотин-қизлар эркаклар билан тенг даражада очиқ-сочиқ ва эркин юрардилар.
Бўз йигитлар узумзор чеккасидаги булоқдан кўзаларида сув олаётган қизларга дуч келдилар. Қизлар уларга ўтли кўзлари билан ажабланиб қарашди.
- Биз бу кўйда энг кекса кишини кўришни истардик, - алп Ҳоқон эҳтиром билан қизларга кулиб боқди. Икки ўрим сочи етилган сийналари устига тўлғаниб тушган гўзал ҳинд сўзлари қотилган турк тилида:
- Шунча ёшлар турганда-я! – деди ҳазиломуз оҳангда ширин жилмайиб. Шунда унинг дўлана дудоқлари очилиб, оппоқ, садаф тишлари қовунча чўзиқликдаги буғдой ранг юзларига яна ҳам зеб бағишлади. Алп Ҳоқон ундан кўзини узолмай қолди. Гўзал буни сезмагандай, сўзини улади, - мас-алан, менинг момом юз етти ёшдалар.
- Ҳазиллашаяпсизми?
- Мен шундай қизга ўхшайманми? – Жиддий тусга кирди гўзал.
- Мени кечиринг, хоним.
- Кечирдим, - у тийиқсиз қизиқиш билан алп Ҳоқонга сирли нигоҳ ташлади.
Қизлар қиқир-қиқир кулишди.
- Момони кўрсак бўладими?
- Олдин танишайлик.
- Мен алп Ҳоқонман.
Бўз йигитлар бирин-кетин ўз исмларини айтишди:
_____________________________________________________________
*Улуғ Ҳимолай – унинг юқори томони мангу музликлар билан қопланган. Фаннинг аниқлашича, Улуғ Ҳимолайдаги музликларнинг умумий майдони 33 минг км2. Тизмаларининг эни юз км.гача чўзилган. Шимолий ҳарбий қисми 300 км.гача бор.
*Араблар Синдни босиб олсаларда – араб босқинчилари Синдни 8 асрда босиб олишган.
*Водий – Улуғ Ҳимолай ва Пир-Панжал тоғ тизмалари орасидаги водий. Унинг узунлиги 200 км. Кенглиги 70 чақиримча яқин. Кўллар кўп. Вулар энг катта кўл. Жалам дарёси оқади. Кема қатнайди. Ўрмонлар кўп.

- Енгиш.
- Янчар.
- Эшил.
- Менинг отим Ойол.
Қизлар ҳам назокат билан пичирлашди:
- Айсин.
- Уйсин.
- Нозли.
- Қаердан келаяпсизлар?
- Турондан.
- Ота юртимиздан! – Ойолнинг кўзларига ёш қалқди.
Бундан алп Ҳоқон бир қадар севинди: “Унутмабди!..” Лекин юраги ҳам эзилди, ич-ичидан бир нидо келди, тўхтатиб бўлмас нидо: “О, сочилган турк уруғлари! Сизларни бу олис, ёт юртларда нелар кутаяпти?.. Не қисматлар?.. Буни ўйлашнинг ўзи оғир,
Ердан оғир!
Осмондан оғир!”
Алп Ҳоқоннинг кўзлари ёшга тўлди.
Буни Ойол ҳис этди.
Кейин қизлар,
Кейин йигитлар.
Бояги шўхликларидан асар ҳам қолмади. Кўзаларини бошларига қўйиб олган қизлар йўл бошладилар. Бўз йигитлар отларини етаклашганча уларга эргашдилар. Лой сувоқ уйларни оралаб боришаркан, Эшил:
- Ўзимизнинг қишлоқни эслатади, - деди сокин овозда хўрсиниб.
- Бу ерда бирон ҳовли девор билан ўралмаган-а?
- Ўзимизнинг тоғли қишлоқларда ҳам шундай-ку, Эшил, - жавоб берди алп Ҳоқон.
- Барибир ётлик ҳиссини туяяпман. Одамларида ҳам қандайдир ўзгачилик бордай. Хатти-ҳаракатларидами, ўзларини тутишларидами, гапириш тарзларидами, билмайман.
- Айрилиқ оралиғига минг йиллар кечганини ҳисобга олмаяпсан, Янчар.
- Ўзларини шунча сақлай олганларига мен ҳайрон қолаяпман, - деди Енгиш.
Болахонали уй олдида тўхташди. Уйсин, Нозли, Айсинлар бўз йигитларга кўз қирлари билан бир қараб қўйишди-да, йўлда давом этишди.
- Мен ҳозир, - дея Ойол ичкарига йўналди. Бўз йигитлар ўзларига қизиқсиниб қараб ўтаётган йўловчиларга эътибор бермасликка уриндилар. Беш-олти дақиқа ичида Ойол ва соқол-мўйловли киши кампирни етаклаб чиқишди.
Сўрашдилар.
- Сизни безовта қилдик, момо, кечирасиз, - деди алп Ҳоқон, - биз Турондан, Жайхун дарё бўйидан келдик. Балки, Сиз Элтўқ момони танирсиз?
Кампирнинг бўйин-юзлари буришиб, қадди букилиб, қулоғи ҳам
оғирлашиб қолган эди. Эшитмади. Ойол унинг қулоғига алп Ҳоқоннинг сўзларини ўткир овозда такрорлади. Кампирнинг қонсиз, руҳсиз юз-кўзига жон кирди:
- У... у... ме-ме-нинг эгачим бўлади! – деди ва алп Ҳоқонни қучоқлаб йиғлади.
- Қариндош чиқдик, уйда гаплашамиз, - соқол-мўйловли киши бўз йигитларни ичкарига бошлади.
Арғумоқларни ҳовли адоғидаги от, қўйлар турган бостирма остига боғлашди. Айилларини бўшатишди. Хуржунларини ўзлари билан бирга олишди.
Олма остидаги сўрида давра қуришди. Алп Ҳоқон кампирга Элтўқ момо билан Кўмак бахшининг дунёдан ўтишганию уларнинг ўғил-қизлари, набира, чевара, эваралари ҳақида баён этди. Кампир:
- Шўрлик Эгачим! – дея ҳиқ-ҳиқ йиғлади, - ота-онасидан, айро кетган эгачим!.. Уруғ-аймоғидан узилиб қолган эгачим!..
Ҳамма маҳзун бўлди.
Суҳбат давомида танишдилар. Кампирнинг оти Юрттўқ экан. Соқол-мўйловли киши набираси бўлиб, уни Тарлон дерканлар. У қўй сўйишга шайланди. Алп Ҳоқон унга:
- Ичимизда қассоб бор, - деди ва Янчарни кўрсатди. Тарлон унга пичоқни берди ва ўзи бостирмадан қизил тусли бир тўқли етаклаб келди. Янчар бир пасда уни сўйиб, этини-этга, суягини-суякка ажратди. Бу чоғда тун қораётган, Ойол ва Товус (онаси) ўчоқ бошида куймаланаётган эди.
Тарлон шамлар ёқиб, уларни сўри суянчиқларига ўрнатди. Алп Ҳоқон Кашмирда уч йилча бўлишлари, шунга бир қирпичли, манқали, боғли, кўркам уй сотиб олишлари ҳақида сўзлади.
- Бир мақсадларинг бордирда, қариндош?
- Ҳинд тили, кечмиши ва Йўга санъатини ўрганмоқчимиз.
- Бу юртда аҳоли сони жиҳатидан ҳиндулар устунроқ. Шунга мамлакат номи: Ҳиндистон. Аммо унда юз-юзлаб миллату элатлар яшаяптилар. Улар ҳинд, орий, бенгал, дари, маратҳа, панжоб, гужорот, ассом, ражастхом, биҳар, тибет-бирма, дарвид каби юз-юзлаб тилларда сўзлашадилар. Сизлар айнан қайси миллат тилини ўрганмоқчисизлар?
- Ҳинд тилини.
- Яхши, - у қорамағиз юзига ярашиб турган соқолини қашиди, - уй масаласига келсак, Жалам дарёси бўйида бизнинг ҳовлимиз бор. Бўш ётибди. Ёз ойларида унга бир-бир бориб турамиз. Тевараги ўрмон. Менимча, у сизларга ёқади. Ортиқча харажатнинг нима кераги бор? Эмин-эркин яшайверасизлар.
Худди тушдай кечаётган бу воқеаларга алп Ҳоқоннинг ишонгиси келмади. Узумзор чети... Булоқ... Тўрт қиз... Ойол... Юрттўқ кампир... Тарлон..... Булар Элтўқ момонинг қондошлари экани... Тайёр уй... Кутилмаганда, бирдан шундай бўлиши мумкинми? Ақл бовар қилмайди. Гўё эртак... “Ишонмайман. Туш кўраяпман. Ғалати туш...” – У даврадагиларга сездирмай сонини қаттиқ чимчилади. Жони оғриди. Кўзини юмиб, очди. Хонтахта теграсида ўтиришибди: Юрттўқ кампир, Тарлон, Эшил, Енгиш, Янчар... Ойол ўчоққа ўтин ташлаяати, Товус қозонга эт... Йўқ, тушимас, ўнгги... Шунда, беихтиёр унинг эсига Улгу ботирнинг сўзи тушди:
“Тангри сен билан!..”
Довуд ҳам шундай деганди.
“Бу сирли ҳаёт, - деб кўнглидан ўтказди алп Ҳоқон. - Бизга: Тасодифдай, омаддай, бежиздай туюлган нарсалар аслида тасодифмас, омадмас, бежизмас. Аслида ҳақиқат. Буларнинг орқасида кўзга кўринмас куч турибди:
Тенгсиз куч,
Беқиёс куч,
Оламни бошқараётган куч:
Тангри.
Ҳар бир нарса, ҳодиса, воқеа... унинг кўзга кўринмас:
Измида,
Тизганида,
Назоратида.
Унинг истагисиз бу оламда бир нарса ҳам ўз-ўзидан юз бермайди. Яратган Эгам! Бундан бу ёғига ҳам биздан ўз карамингни аямагил!”
Энг қизиғи шундаки, алп Ҳоқон бу воқеаларни аллақачонлар бошидан кечиргандек эди. Водий, булоқ, қизлар, Ойол, Юрттўқ, Тарлон, бостирма, сўри, ўчоқ... бари-барини қайси бир замонларда кўргандек эди.
Тарлон алп Ҳоқоннинг ўйга толганидан ўзича хулоса чиқарди:
“Андиша қилаётир”.
Шунга:
- Хижолат чекманг, мен кўнглимни айтдим, - деди.
- Сиз шуни истаркансиз, майли, аммо Туркистонда: “Ҳисобли дўст айрилмас”, дейди.
- Бизда ҳам шу мақол бор. Лекин сийлов олдида у ожиз. Мусофирсизлар, Сизларни шу билан қувонтиролсам, Элтўқ холамнинг ҳам руҳлари шод бўлади.
- Соғ бўлинг, Тарлон тоға! – алп Ҳоқон ишлари ўз-ўзидан юришаётганига севинди. Янчар, Енгиш, Эшиллар ҳам ундан кам қувонмадилар.
Оз-оздан узум суви ичиб, қўй эти еб, алла-паллагача суҳбат қуришди.
- Бошқа муаммоларни ҳам қийинчиликсиз ҳал этамиз, - деди ухлаш олдидан Тарлон, - хотиржам бўлинглар. Яхши туш кўриб ётинглар.
- Сизга ҳам шуни раво кўраман.

18
СЕВГИ
Ойол бўз йигитларга (ўз хоҳишларига кўра) сўрига тўшак солаётганида, унинг қўли алп Ҳоқоннинг билагига бехос тегди.Гўё ўтга теккандек, у қўлини тортди.
- Узр, - қизнинг юзи алангаланди.
- Хижолат чекманг, Ойол.
Ойолнинг ўзига сеҳрлаб тортувчи нигоҳлари алп Ҳоқоннинг порлаётган кўзлари билан тўқнашди. Бир он бир-бирларидан кўзларини узолмай қолишди.
Бир он...
Баъзан бир он ҳам инсон ҳаётида кескин бурилиш қилиши мумкин.
Бир он ёш юракларга севги ўтларини ташлаб ўтди. Буни Янчар, Енгиш, Эшиллар сезишса-да, сезмасликка олишди. Алп Ҳоқон дўстларига қарамасдан буни туйди. Илк дафъа уларнинг олдида ўзини ноқулай ҳис этди. Юз-кўзидаги (ўзига бўйсунмаётган) тошқин кечинма ифодасини яшириш учун кўрпага ўралди. Ухлолмади. Ўзини ухлаганга солиб ётди. Ойол бутунлай унинг ўй-хаёлию фикри-зикрини ўғирлаб олгандек эди. Ундан қутулишга, қанча ҳаракат қилса, у кўзга кўринмас қандайдир ғайри табиий куч билан унинг хаёли шунча комига тортар эди.
“Наҳот, бу севги бўлса? – деб ўйлади алп Ҳоқон, - йўқ, ундаймас, асло ундаймас, - олдимда қонли курашлар турибди, ундаймас”.
“Йўқ, бу севги! – деди ичидаги ўзга бир алп Ҳоқон, - севги! Ундан қочиб қутулолмайсан, не-не юртоларлар ҳам, не-не ҳоқонлар ҳам, не-не олимлар ҳам ундан қочиб қутулолмаганлар”.
“Бир кўриш, бир қарашда-я?”
“Севги бир кўришда-я?”, - деб турмайди. У сени асов отдек жиловлаб олади. Қанча уринма, қанча талпинма, бу тизгинни узолмайсан. У сенга бўйсунмайди. У сенинг иродангдан, ақл-ҳушингдан ташқаридаги куч... Кўринмас, сирли, илоҳий куч...”
“Мен кураш учун яралганман. Мен умримни Курашга, Озодлик Курашига боғлаганман. Шундай экан, қиз мен билан бахтли бўлолмайди. Менинг ҳаётим от устида, жангу-жадалларда кечади”.
“Севги бунга қараб турмайди. Энди сен унинг илоҳий чангалидан қутулолмайсан! Тақдир бу. Тан бер. Бошқа йўлинг йўқ!”
“Севги нима?” сўради алп Ҳоқон ўз-ўзидан.
Ичидаги алп Ҳоқон жавоб берди.
“Севги:
Илоҳий неъмат,
Илоҳий сеҳр,
Илоҳий қудрат...”
“Буни ким илдиз-илдизи билан тушунтира олади?”
“Менимча, ҳеч ким.
Севгисиз,
Ер,
Ой,


*Юртолар – жаҳонгир.



Қуёш,
Ҳаво,
Сув,
Борлиқ...
Яралармиди?
Йўқ.
Оламнинг ўзи ҳам севгидан туғилган,
Оламнинг ўзи ҳам севги билан тирик...”
Шу ўйлар алп Ҳоқоннинг бошида парракдек айланди.
Жуда узоқ айланди.
Охири, тонгга яқинми, буни ўзи ҳам аниқ билмайди, уни уйқу элитди.
Тушида ҳам шу сўзлар таъсиридан қутила олмади:
“Оламнинг ўзи ҳам севгидан туғилган”...
Шу кеча қиз хонасида ҳам чироқ ўчмади...
Эрталаб Товус билан Ойол тергига оқ буғдой унидан тандирда ёпилган нон, сут, қаймоқ, бол келтиришди. Бироқ алп Ҳоқон туз тотмади. Бодом қовоқлари шишган Ойол ҳам.
Қуёш Ҳимолай оша водийга ёйилаётганда, тўққиз арғумоқ Жалам сари йўртди. Тўрттасида қизлар: Ойол, Нозли, Уйсин, Айсин...
Шолизорлар, ора-сира буғдой, макка, тариқ, пахта, мевали боғлар ишғол этган водий оқ, кўк, сийрак буғлар аро кўзга гўзал кўринади. Бўз йигитлар адоқсиз шолизорларга ажабланиб боқишади. Буни туйган Тарлон уларга изоҳ берди:
- Элнинг тирикчилиги асосан гуруч билан. Жумладан, менинг ҳам. Уч юз таноб* ерга шоли экаман. Мол-ҳолларимиз тоғда боқилади. Бундан фақат соғин сигирларимиз айро.
Алп Ҳоқоннинг кўнглидан: “Ўзига тўқ экан” деган фикр кечди. Эшил, Енгиш, Янчарлар ҳам шундай ўйга боришди.
Ўрмон бошланишига оз қолганда, Тарлон сой ёқасида бир-биридан узун-узун оралиқ сақлаган ҳолда қад кўтарган бинолар сари от бурди:
- Мен бир иш юзасидан Сайхонага кириб чиқаман, - деди, - тушликни бирга қиламиз.
Етти хонали уй бўз йигитларга ёқди. Алоҳида ошхона, ҳаммом, монқалар... Ёзилма... Тегра мангу яшил ўрмон билан қопланган. Дарё турли-туман қушларнинг хонишларию арча, арғувон, қайнларнинг сирли шовуллашларидан завқ олароқ мавжланиб оқмоқда.
Қизлар тушга қолмай уйни супуриб-сидиришди, ювиб-артишди. Ҳаммом қилишди. Бинафша, нилуфар, лола, ҳаво ранг кўйлаклар*(енглари
калта, беллари бўғма) кийишди. Бу уларнинг ҳуснларини тоғ гулларидай


*таноб – бир таноб-3600 кв. Бир таноб – томонлари 60 газдан иборат бўлган майдонга тенг. Газ – о,08 194 га – 900 кв м.
*қизлар кўйлакларини ўзлари билан бирга олиб келишганди.

очиб юборди. Баланд девор билан ўралган ҳовлини, боғ-роғни тартибга келтирган бўз йигитлар Жаламга шўнғиб чиқишди.
Қизлар майса-чечаклар устига гилам, кўрпачалар тўшаб, болишлар қўйишди. Ойол ўртага хина ранг узун терги ёзди ва хуржиндан ҳар хил егулик, ичгуликлар олди. Янчар эт бўлаклашга, алп Ҳоқон, Эшил, Енгишлар шолғом, сабзи, пиёзларни арчишга, Нозли, Уйсинлар ноз-неъматлар билан тергини безашга киришдилар. Айсин, Ойоллар қозонга уннашди. Бу манзара алп Ҳоқонга Ота юртни эслатди:
“Турондан қанча асрлар узоқда яшасалар ҳам, удумларни унутмаганлар, - деди ичида, - қонлари ҳам бузилмаган. Қани, энди, илож, имкони бўлса, буларни Ота Юртга кўчириб кетсак!
Илож, имкони йўқ.
У ёқда ҳаёт нотинч,
У ёқда ҳаёт оғир!..”
Алп Ҳоқон оғир “Уҳ” тортди.
- Шундай паллада-я!.. – Эшил таажубланди.
- Одам, баъзан ўз ўй-хаёлларини ҳам жиловлолмай қоларкан, дўстим.
- Қизларга боқ, кўнглинг ёзилади.
Айрим-айрим онлар айро: алп Ҳоқоннинг фикри-хаёли Ойолда. Унга тик боқишга юраги бетламайди ва ҳам, дўстларидан тортинади. Лекин барибир кўзлари ўзига бўйсунмайди - кетиб қолади. Ойолда ҳам шундай ҳол. Ўтли кўзлар тўқнаш келганда, қиз ҳуркак оҳудай кўзларини олиб қочади, чўғ тусига киради. Бироқ кўп ўтмай, яна бу ҳол такрорланади.
Алп Ҳоқон буни Тарлон, Товус, қизлар ва дўстларига сездириб қўйишдан чўчийди. Ойол ҳам. “Касални яширсанг, иситмаси ошкор қилади”. Тарлон, Товус номаълум. Аммо буни йигит-қизлар кечаёқ пайқашган эди.
Қовурдоқ тайёр бўлганда, Тарлон ёшлари етмишларга бориб қолган икки ҳиндини бошлаб келди ва улар билан таништирди.
- Булар Гангеши ва Шанкара жаноблари. Гангеши Йўга санъати устаси, Шанкара - файласуф. Иккови ҳам Деҳлидан. Тоза ҳавода яшашни истаб, Сайхонга кўчиб келишган. Бунга ҳам беш-олти йил бўлаяпти. Долчин, мурч, қизил қалампир, кардамон каби зираворлар етиштирадилар. Тирикчиликлари шундан. Яна кексаликда эрмак, бу. Гангеши ҳар куни тушгача уч соат сизлар билан машғулот ўтказади. Шанкара ҳам. Фақат кун оғғандан сўнг. Олтинчи, еттинчи кунлари дам оласизлар. Маъқулми, алп Ҳоқон?
- Устозлар нима дейишса, шу-да, Тарлон оға. Шунгаям шукр. Қолган вақтларда ўзимиз машқ қиламиз.
- Вақт олтин, болалар.
Кўрпачаларга чўкишди. Тарлон гапини улади:
- Водийнинг қуйи қисмида бозор бор. Бу ердан ярим тош йўл. Зарурат туғилганда, бориб келаверасизлар. Менам қараб турмайман. Товус билан Ойол ҳам. Сут-қаймоқ дегандай... Кир-пир дегандай...



- Сизни бизга етказган Тангрига шукр, Тарлон оға.
- Уйга мактуб жўнатишнинг иложи бўлармикан? – Эшил Тарлондан қимтиниб сўради.
- Шу ўрмону водийни оралаб Улуғ Ипак Йўли ўтади. Лекин, менимча, карвоннинг бу ердан қачон, қай пайтда ўтиб-қайтишини ҳеч ким аниқ билмайди. Шунга бундан ўзларингиз кўз-қулоқ бўлиб турарсизлар.
- Раҳмат, Тарлон оға.
- Бу жанобларга иш ҳақларини ойма-ой тўлаб борасизлар.
- Ҳа, албатта, айтганлари миқдорда, -алп Ҳоқон чўпдек озғин, тунд, совуқ Гангешига зимдан боқди. Унинг қовоқсимон кичик боши узун бўйнига санчиб қўйилгандай гўё. Бўйи ҳам теракни эслатади. Балки, бу, ингичкалиги учундир? У файласуфга ҳам сездирмай разм солди. “Шеригининг акси, - деб ўйлади, - очиқ юзли одам. Ўртага мойил бўй-басти ҳам, тўлалиги ҳам ўзига ярашади. Аммо у ҳам Гангешидек қора. Гўё занжи”. Тарлон, Шанкара, Гангешилар бир косадан бўза ичишди. Йигит-қизлар ўзларини тийишди. Май таъсирида кўкдан булут аригандек Гангешининг юзи ёришди, кўз ҳаракатлари жонланди.
- Мана бу болалар менинг машқларимга чидармиканлар, Тарлон? – У бўз йигитларга кўз қирини ташлади.
- Менимча, чидашади Гангеши, йўқса, шунча йўл босиб, Кашмирга келишармиди?
- Ирода билан бирга иқтидор ҳам лозим бўлади бунга.
- Олдиндан фол очмайлик, Гангеши, фаҳмимча, уларда бу хислат бор.
- Ҳинд фалсафаси теран, чигал, зиддиятли, - Шанкара оқ сочиққа оғзини артди - тили ундан-да мураккаб...
- Бизлар юнон, яҳудий, араб, форс тилларини биламиз, жаноб Шанкара. Ҳиндчани ҳам бир йил ичида ўрганиб оламиз, - Алп Ҳоқоннинг ишонч билан сўзлаши ҳиндиларга ёқди.
- Ҳа, бу йигитча ҳақ, кўп нарса одамнинг ўзига ҳам боғлиқ, - Шанкара алп Ҳоқонга синчковлик билан тикилди ва унинг ўтли кўзида аллақандай исённи, умрида бирон одамда учратмаган исённи кўрди. “Бу қандоқ исён? – деб кўнглидан кечирди у, - англаши қийин бўлган исён. Кимга? Нимага? – файласуфнинг эти жимирлади ва ундан кўзини олиб қочди.
Суҳбат давомида Гангешининг ўткир нигоҳи ҳам алп Ҳоқондаги бу ифодани илғади. “Қандайдир тушуниксиз ифода, - деди ичида, - йўқ, йўқ, балки, у бир илоҳий ифодадир? Яна қайдам? Агар, янглишмасам, унинг вужудида бир
Сирли куч бор,
Енгилмас куч...
Шу кечган тунда Тарлон ҳам алп Ҳоқондаги шу ғайри оддий кучни туйгандек бўлувди. Балки Ойол ҳам буни илғагандир? Йўқса, унга сеҳрланиб қолармиди?
Қизлар тергига уч товоқ қовурдоқ келтиришди. Узун, тотли, мазмунли

суҳбат кечгача ўчмади. Ойол буни абадий ўчмаслигини истади. Алп Ҳоқон ҳам. Балки Янчар, Эшил, Енгиш, Айсин, Уйсин, Нозлилар ҳам шуни истагандирлар?
“Истак қатига одам боласига номаълум бўлган сирлар яширилган, - деб ўйлади алп Ҳоқон, - балки, борлиқнинг ўзи ҳам истак мевасидир? Бизни бу ерга етаклаб келган нарса ҳам истак. Ойолга интилишим ҳам истак, ўзимга бўйсунмайдиган истак”.
Хайр-хўш олдидан Тарлон бўз йигитларга уқдирди:
- Ўрмонда йўлбарс, айиқ, қоплон каби ёввойи ҳайвонлар бор. Маймунлар билан илонлар ҳам хавфли. Эҳтиёт бўлинглар. Сизларни Тангрига топширдим, қондошлар!
Ойол ҳам ҳеч кимга сездирмай алп Ҳоқонга пичирлади:
- Яратганнинг паноҳига!..
Кашмирликлар Зардушт динида эдилар ва ёлғиз Худога тобинардилар.

19

ҲИНД ФАЛСАФАСИ ВА ЙЎГА

Бўз йигитлар эрта тонгда ёввойи маҳлуқларнинг бўкиришлари ва қушларнинг сайрашлари билан уйғондилар. Ўрмон оралаган сўқмоқдан икки тош масофага югуриб бориб, югуриб қайтдилар. Дарёда чўмилиб, нонушта қилдилар. Бўз отда Гангеши келди.
- Йўга, - деди у салом-аликдан сўнг бўз йигитларга – Руҳнинг Тангри билан бирлашиши санъати. Унинг илдизи жуда қадим замонларга бориб тақалади. У турли-туман машқлардан иборат. Милоддан аввал буларни Патанжали бир тизимга солган. “Хатха – Йўга” жисмоний машқ усулларидан ташкил топган. Бу қуйи босқич ҳисобланади. Биз машқларни шундан бошлаймиз. Танамизни метиндек чиниқтирамиз. Бусиз руҳий машқлар тизими – “Рожа-Йўга”га ўтолмаймиз... “Рожа-Йўга” машқлари орқали охир - оқибат биз маълум муддатга бу ҳаётдан узуламиз, Тангри билан бирлашамиз. Шунда ўтмишу келажакни кўриш, юзлаб тош наридан туриб бировларнинг фикрларини уқиш, ўликлар билан қўнишиш, барча касалликларни даволаш қобилиятига эга бўламиз. Агар биз бунга юракдан киришмасак, кўзлаган мақсадимизга эришолмаймиз. Бугунги машғулотимиз шу билан битди. Яна бир марта ўйлаб кўринглар, болалар, эртагача, -Гангеши бўз отини Сайхонга бурди.
- Йўга қописи очилди, - алп Ҳоқон тенгқурларига мамнун боқди.
- Ўзи муҳим ишлар осон кечмайди.
- Тангрига шукр дейлик, Эшил.
- Бундан ортиғи бўлмайди, - Енгиш алп Ҳоқонни ёқлади.
- Омадимиз ҳам бор, икковиям сакчани билишади.
- Ҳа, шундай, Янчар, - алп Ҳоқон ияги остидаги қора холини бошмалдоғи билан силади.
Гап-сўз, имо-ишорасиз боғ адоғига – отхонага боришди. Охурлардаги
емлар, пақирлардаги сувлар тугаган. Янгилашди. Бозорга ёнишди. Ўн кунга етгулик озиқ-овқат сотиб олишди. Изларига қайтишди. Ҳуржинларини тушуриб, отларни совутишди. Сўнг эгар-жабдуқларини ечиб, яшил ўтларга бўш қўйишди.
Тухум ва чўрак билан тушлик қилишди. Қуёш тикдан хиёл қиялаганда, саман отда Шанкара келди. Енгиш арғумоқни қопи ёнидаги отқозиққа боғлади. Шанкара майсага тўшалган кўрпачага чўкаркан:
- Ҳинд фалсафаси, менимча, юнон фалсафасидан ҳам эски, - деди, - у бундан бир неча минг йиллар олдин ведаларда ўз аксини топади. Уларда оламнинг пайдо бўлиши, борлиқ, макон, замон тўғрисида фикр юритилади. Булар браҳманлик назариясига асос бўлади. Замонлар кечиши билан у Араняк, Браҳман, Упанишад каби санскрит битикларда очунга ёйилади.
Адашмасам, дунё бўйича Ҳиндистонда энг кўп миллат яшайди. Шу сабабли ҳинд маданияти камол топади. Милоддан, тақрибан, етти аср олдин брахман-веда назариясига қарама-қарши тарзда Бҳагавата, Локаята, Саниҳя, Будда, аживака, Жайни сингари фалсафий оқимлар юзага кела бошлайди. Локаята оқими асосчиси Брихаcпата ҳисобланади. Бу борлиқ*чилик мактаби ҳинд фалсафасининг ўсишига солмоқли таъсир кўрсатади.
Асрлар давомида ҳинд фалсафаси ривожланиб боради. Тахминан бир минг уч юз йиллар муқаддам олтита фалсафий тизим шаклланади.
Қандай?
Бошланғичи: Сутра.
Унда шу тизмларнинг қоидалари берилади.
Асрлар ўтиши билан Сутралар ишланади, тузатилади, уларга ўзгартиришлар, аниқликлар киритилади, шарҳлар ёзилади. Натижада бир бутун фалсафий тизим:
Даршана юзага келади.
У маъно, мазмунларига кўра қуйидаги бўлимларга бўлинади ва ҳиндийлик назарияси моҳиятини тугал очади:
Саниҳя – Йўга,
Вайнешика – Няя,
Веданта – Миманса.
Булар будавийлик фалсафасига ўз таъсирини кўрсатади. Биз олдин ҳиндийлик фалсафасини ўрганамиз.
Кейин будавийлик...
Тушунарлими, болалар?
- Ҳа, устоз, - ҳаммалари учун жавоб қайтарди алп Ҳоқон.

20.

Кунлар оғир, аммо қизғин машқлар билан кеча бошлади:
Ўн чақиримга югуриш,
________________________________________________________________ *Борлиқчилик – моддиюнчилик – материалист...

Қояга тирмашиб чиқиш,
Қоядан қуйига сакраш,
Қиррали тошларга ялангоч ағанаш,
Оловда ялангаёқ юриш,
Оғочга пичоқ, ханжар, болта, сунгулар отиш,
Отда ҳар хил ҳолатда чопиш,
Ёйда ўқ отиш , сунгу санчиш...
Оқимга қарши сузиш,
Сув остида узоқ туриш...
Қизиғи шундаки, бўз йигитлар тинкани қуритувчи бу машғулотлардан лаззатланардилар. Отларда учарканлар ёйларда олд, орқа, ёнларидаги нишонларга тез, чаққон, бехато ўқлар узиб, яйрардилар.
Қуёш оғганда, мия, асаб, юракни тоблагувчи, ақл, идрок, шуурни қайрагувчи ҳинд фалсафасидан руҳий ҳаловат олардилар. Гангеши Йўгани жон куйдириб ўргатганидек, Шанкаро ҳам Ҳиндийлик* таълимотини содда тилда қалбдан тушунтирарди:
- Ҳинднинг жуда эски дини брахманийлик* бўлади. У уч илоҳдан иборат:
Браҳма,
Вишну,
Шива.
Браҳма – Тангри.
Вишну – Посбон,
Шива – ҳам яратувчи, ҳам посбон, ҳам бузғувчи.
Браҳманлик – милоддан бир минг беш юз йиллар аввал яралган. Унда одам боласининг туғилиши, ўлиши, руҳи абадийлиги зикр этилади. Бу руҳ оқибат оламий руҳ*га қотилади.
Браҳманийликдан ҳиндийлик, ҳиндийликдан будавийлик динлари туғилган дейиш мумкин. Бу менинг нисбий фикрим, албатта.
Бу динлар маълум маънода бир-бирларини тўлдирдилар ва ҳинд фалсафасини ривожлантирдилар.
Бўз йигитлар ҳинд тилини хиёл ўрганишлари билан Шанкара ва Гангеши уларга фалсафа ҳамда Йўгага оид битиклар олиб келишди. Булар ичида “Маҳобхорат”* ва “Рамаяна” достони ҳам бор эди.
Қизлар бу достонларни тугал билишарди. Ҳар еттинчи кун келиб, бўз йигитларни сут, қаймоқ, турли пишириқлар билан сийлашарди. Хоналарни тозалаб, кирларни ювишарди. Кейин ўрмон сайлига чиқишар, чечак, маржон, қўзиқоринлар теришар ва кўкатлар узра давра қуриб, достонлар ҳақида қўнишар, ўланлар айтишарди:


*Ҳиндийлик – Ҳиндуизм.
*Брахманийлик – Брахманизм.
*Оломий руҳ – Тангри...
* “Маҳобхорат” – қасида, ривоят, шеърлар.

Олис – олис юртларда,
Овлоқ тоғу, кентларда,
Қут ахтариб юрсак-о,
Топамизми қутни ё?
Ўзинг қўлла Тангрим-о,
Ўзинг ўнгла Тангрим-о.

Тангри берса берар-о
Йўлни очиб қўяр-о,
Ғойиблардан келар-о,
Тугамас қут, севги-ё.
Ўзинг қўлла Тангрим-о,
Ўзинг ўнгла Тангрим-о.
Бу такрорланмас, тотли учрашувлар бўз йигитларга руҳ, қувват бағишларди. Қизлар уйларига кетишгач, Эшил ўз кўнглида туғён урган гапни яширолмай, дерди:
- Қизлар бу ерга файз, қувонч олиб келишади. Вақтимиз қандай тез ўтганини ҳам сезмаймиз. Кетишса ҳаммаёқ ҳувиллаб қолади. Ё менга шундай туюладими?
- Менда ҳам шундай кечинма юз беради.
- Менда ҳам, Янчар.
- Менда ҳам, Енгиш.
- Эсли, ишчан, покиза бу қизлар.
- Одобли ҳам меҳрибон, - алп Ҳоқонга қўшимча қилди Эшил.
- Уйланиб олмаймизми, алп Ҳоқон?
- Менам шуни истайман, Эшил. Бироқ олдимизда оғир йўл... Оралиқ ҳам узоқ... Қизларни бахтсиз қилиб қўямиз.
- Ўз ҳис-туйғуларимизни енголамизми?
- Ўз ҳис-туйғуларимиз?... – ғудранди алп Ҳоқон, - мен ҳам шундан қўрқаман. Лекин, дўстларим, биз учун энг буюк туйғу – Ватан туйғуси. Уни босқинчилардан озод этишимиз лозим! Қанча қийин бўлмасин, бунинг учун ўз майл, истак, ҳиссиётларимизни бўғишимизга тўғри келади.
- Бўғолмаймиз, севги ҳам Тангридан. Балки, бу, бизнинг озодлик курашимизга кўмак берар?
- Эшил ҳақ, - уни қўллади Янчар, - Тангри раъйига қарши боролмаймиз.
- Балки, кейин, бизга бундай бахт насб бўлмас, - ўз фикрини айтди Енгиш, - бу дунёда бир марта яшаймиз. Уйланамиз. Қизларнинг истаклари синса, ҳаётлари ҳам синади. Шу бизга татийдими, алп Ҳоқон?
- Яна ўйлаб кўрайлик.
- Бундан бир иш чиқмайди, - Янчар уни қатъий рад этди.
Алп Ҳоқон ичида унга қўшилса ҳам, ўз истагини бўғишга тиришди:
- Ўйлаб кўрайлик дедим-ку!
Бўз йигитлар алп Ҳоқоннинг бўшашганини сездилар. Ичларида: “Тез кунда висолга етамиз”, деб ўйладилар.

21.

Бўз йигитлар буқа*, эгизак қиз*, қисқичбақа* ойларини йўл ва Кашмирда ўтказдилар. Мазмунли, маъноли. Арслон ойи* бошланди. Бўз йигитлар уйларига мактуб ёзиб қўйишганди. Улуғ Ипак Йўлидан хабар олиб туришса-да, Марвга карвон ўтмади. Бугун олтинчи кун. Одатдагидек кифтларига ўқ-ёй осиб, белларига қилич тақиб, арғумоқларда карвон йўлига чиқишди. Омадни қарангки, уч юз туя, йигирма отлиққа дуч келишди. Улар араблар эди.
- Алп Ҳоқон дўстларини йўлдан юз қадамча нарида, оқ қайин остида қолдирди. Ўзи ҳар эҳтимолга қарши сакча талаффузда карвон бошига салом берди ва ундан сўради:
- Мабодо, Ажамга кетмаяпсизларми?
- Сакчани билмайман, - Кибр-ҳаво билан жавоб қайтарди араб.
- Ичларингда турк йўқми?
- Тушунмадим.
- Турк... Турк...
- Иккита ажам бор, - Карвон боши малол келган ҳолда қовоқ-тумшуқ билан карвонни тўҳтатди ва ёнидаги таппи башара арабга буюрди:
- Қайнарни чақир! – У негадир бироз иккиланиб турди, сўнг қўшимча қилди, - Эрнорни ҳам!
Алп Ҳоқон бундан ўзича хулоса чиқарди:
“Икковига ҳам унча ишонмайди. Шунга Эрнорни чақирди. Бири нотўғри таржима қилса, иккинчиси тўғрилайди”...
Таппи башара топшириқни бажарди.
Бир пасда икки отлиқ етиб келди. Алп Ҳоқон унга саволини такрорлади. Қайнар таржима қилди.
- Ҳа, ажамга, - деди Карвон боши истар-истамас.
- Мактубимиз бор, Марвга, ҳақига олтин тўлаймиз.
Бирдан карвон бошининг юзи бўзарди. Шу билан бирга, кўзига ҳам қизиқиш аломати ёйилди.
- Марв катта шаҳар, қайси маҳаллага, кимга?
Алп Ҳоқон ундаги кескин ўзгариш ва қизиқишни туяркан:
“Эҳтиётсизлик қилдим” деди ичида ва орқага йўл йўқлиги учун саволга-савол билан жавоб қайтарди:
- Марвликмисиз?


*Буқа – апрел – май.
*Эгизак қиз – май – июн.
*Қисқичбақа – июн – июл.
*Арслон – июл – август.




- Олдин саволимга жавоб бер.
Алп Ҳоқон ўзи сезмаган ҳолда бир зум иккиланиб қолди: “Демак, миршаблар Кўзани ағдар-тўнтар қилишган... Биздан гумонсираяпти бу махлуқ”.
Карвон боши алп Ҳоқоннинг хитланганини уқаркан, уни яна ҳам довдиратишга ва гумонига ойдинлик киритишга уринди:
- Кўзагами хат?
- Осмондан олаяпсизми бу гапни? – алп Ҳоқон ўзини тутиб олди.
- Бўлмаса қаерга?
- Марвга, Ўғуз маҳалласига.
Карвон боши алп Ҳоқонга ишонмади. Ўзини гўлликка солди ва:
- Майли, бир савобли иш қилай, - деди, - олтин билан хатни бер, - унинг соқол-мўйлов босган юз-кўзига шумлик ифодаси тошди.
Қайнар буни таржима қиларкан, гап орасида Ҳоқонга ушбу сўзни қистириб ўтди:
- Берманг!
Алп Ҳоқон янада сергак тортди. Аммо сиртига сув юқтирмай деди:
- Уйда, ҳозир олиб келаман.
Боя карвон боши тулки қиёфасида товланган бўлса, энди, бирдан бўрига айланди:
- Кимни лақиллатаяпсан, копирвачча! – унинг бурин катаклари кенгайди, кўзлари ола-кула бўлиб, тишлари ғижирлади, - Кўзадансан, турқинг айтиб турибди.
- Туҳмат қилма, араб! – алп Ҳоқон чопул*га, дўстлари ёйдан ўқ узишга сездирмай шайландилар. - Биз сакмиз.
Эрнор тилмоч буни:
- Туҳмат қилманг, қиёматда жавоб берасиз, - деган маънода таржима қилди. Шунга қарамай Карвонбоши алп Ҳоқонга:
- Мен сени танидим! – дея ёлғонни сўқди. - Сен миршаббошини ўлдиргансан!
- Миршаббошинг ким?
- Менинг укам.
- Уни бесақол деб эшитганман, ўшами?
Қайнар тилмоч “бесақол” сўзини айириб, таржима этди.
- Кимдан эшитгансан? – Ўшқирди Карвонбоши.
- Ажамлик савдогардан.
- Копирга ким ишонади?
- Сен мусулмонмисан?
- Кўрмисан?
- Бу карвон сеникими?
- Бўлмаса катта холангникими?
- Мусулмонам қўпол гапирадими? – Алп Ҳоқоннинг зардаси қайнаса ҳам, ўзини босди.
______________________________________________________________
*Чопул – ҳужум
- Муқаддас нарсага тил текизма!
- Мусулмонмиш!.. Туркистонга келганингда қўлингда бир чўпинг ҳам йўқ эди. Мишириғингни ялаб юрардинг, ювинди. Энди, туркдан тортиб олган мол ҳисобига қутираяпсанми, ҳаромер! Сендақа мусулмондан копир яхши!
Эрнор: “Қандай таржима қиламиз?” деган маънода Қайнарга қаради. Қайнар кўзи билан ер чизди. Буни сезган Карвонбоши:
- Сак нимаю, Турк нима? Икковиям бир гўр! Оқ ит, қора ит – барибир ит-да, - деди ижирғаниб ва Эрнорнинг бошига қамчи тортди, Пайсалга солма! Сўзма-сўз таржима қил!
- Айнан айт! – алп Ҳоқон Қайнарга буюрди.
Қайнар айтди.
Карвонбоши жунбушга келди. Қиличига ёпишароқ ўз отлиқларига буюрди:
- Буларни ушланглар! Булар ўша - кўзаликлар!
Алп Ҳоқон чақмоқ тезлигида қиличини суғурди ва карвонбошининг манглайига “тизиллатиб” тиғ тортди. Калласи иккига айрилиб, елкаларига осилиб тушди. Буни кутмаган таппи башара шайтонлаб қолди. Худди шу сония алп Ҳоқон уни ҳам шу кўйга солди. Орт, бел, қанотлардаги отлиқлар тарқоқ ҳолда, аммо қуюндек тез бош қисмга отилдилар. Бўз йигитлар уларни ўқларда қонларини тўкдилар. Фақат юкли туяларнинг паналарида беш ёғий омон қолди. Улар алп Ҳоқон, Эрнор, Қайнарларни ҳалқага олишди. Шу оннинг ўзида ёйчилар кўмакка келишди.
Қиличлардан ўт чақнади.
Қиличлардан қон сачради.
Туялар бўкирди.
Отлар кишнади.
Ёғий ҳоли танг бўлди. Чавақланди. Биттаси қиличини ташлади. Отдан тушиб, алп Ҳоқоннинг оёғига тиз чўкди.
- Мени ўлдирманг, - деб эланди у, - мен Сизга керак бўламан.
- Кўзим учиб турганди сенга.
- Мен арабмасман.
- Менга бунинг нима аҳамияти бор?
- Сўзимга ишонарсиз деган умидда айтдим, жаноб.
- Хўп, майли, кимсан ўзи?
- Эронийман.
- Хўш?
- У Сизга туҳмат қилди. Шунга бошини еди. Миршаббошини маккали* уч араб ўлдирган. Ҳамма шу фикрда. Лекин айрим амир аъёнлари кўзаликлардан ҳам шубҳа қилишаяпти. Бунга ким ҳам ишонади? Чунки миршаббоши ҳамиша уч араб билан ош-қатиқ бўлган. Ораларидан бир нима ўтган. Балки пул? Балки қиз? Ҳеч ким аниқ билмайди. Уч араб қидирувда.
______________________________________________________________

*Маккали – Марв чеккасидаги макка арабхонаси кўзда тутилади.

- Буни менга айтишдан мақсадинг нима?
- Мақсадим, араб зотига ишонманг. У ҳар қандай туҳмат қилишдан тоймайди.
- Форс-чи?
- Форсда имон бор. Менга ишонинг.
- Буни нима билан исботлайсан?
- Бир сирни биламан.
- Айт-чи.
- Ўлдирмайсизми?
- Агар чин сўзласанг...
- Форсга ишониб бўлмайди! – Эрнор алп Ҳоқоннинг гапини бўлди.
- Эрнор ҳақ, - Қайнар дўстининг фикрини тасдиқлади, - у Карвонбошининг ўнг қўли эди. Бундан ўзингиз хулоса чиқариб олинг.
- Унга бир имконият берайлик.
- Адашма, алп Ҳоқон.
- У бир нима демоқчи, Эшил, - деди алп Ҳоқон ва форсдан сўради. - Қандай сир?
- Сўз беринг.
- Алдамайсизми?
- Худо тепамда.
- Майли.
- Сизга ишондим, бу ёғи Худодан, жабдуқлар ораларига олтинлар жойлаштирилган, устларига эгарлар босилган, сўнг юклар...
- Ҳаммасигами?
- Бош томондаги тўртта нортуяга қаранглар.
Қарашди.
Эроний ҳақ чиқди.
Олтинларни қопга солишди. Шунда, туйқус, алп Ҳоқоннинг кўнглига: “Бошқа теваларни ҳам текшириб кўриш керак” деган фикр келди.
Текширишди.
Яна бир туя жабдуғидан олтин чиқди.
Форс ўз отига сапчиб миниб, қочди. Янчар уни бир пасда тутиб келди.
- Нега алдадинг?! – Қиличдек кескир овозда сўради алп Ҳоқон.
- Буни билмаганман.
- Бўлмаса нега қочдинг?
- Мен... мен... – У алп Ҳоқоннинг оёғига бош урди. - Мен... мен... қў-қўрқ-дим...
- Уни тирик қолдириш хавфли, - деди Эшил.
Янчар, Эрнор, Қайнарлар ҳам шуни айтишди. Енгиш:
- Мусулмон фақат Тангри олдида тиз чўкади, - деди қоплондек хириллаб ва унинг кир бошига қилич тортди.
Ўликларни бутоқлар орқасида ёқишди. Улардан кулдан бошқа нарса
қолмади. Алп Ҳоқон бўз йигитларга Арслон Тўбихоннинг ушбу ўгитини айтди:
“Ўз элингни суйгил. Қўлингдан не яхшилик келса, унга қилгил. Лекин ёғийни аямагил, йўқса, ўзинг ўлимга юз тутасан”. Ўгитдан бўз йигитлар ҳаяжонландилар. Қайнар зўр қизиқиш билан сўради:
- Тўбихон ким?
- Тўбихон буюк турк салтанати ҳоқони, Хитойни ҳам тобун этган ботир.
- Бизда шундай даврлар ҳам бўлганми? – Ҳайратланди Эрнор.
- Кўп бўлган. Бир туғишган миллат – Скиф, Сак, Хун, Турк элларининг марказлашган давлатлари* куч, қудратда беқиёс эдилар. Бундан минг йил олдин Ўғузхон тузган буюк салтанатга Турон, Эрон, Араб, Хитой, Ҳиндистон, Қозон, булғар... ерлари қараган. Бу тенгсиз давлат ер юзида сал кам етти юз йил ҳукм сурган.
- Мен кўр эканман, - деди Қайнар.
- Мен ҳам, - унга қўшилди Эрнор.
Бу икки ёш ҳам бўз йигитларга тенгдош эди.
- Чинданам тенгсиз бўлганми? – Соддадиллик билан сўради Қайнар.
- Ҳа.
- Нимага ҳозир биз бу кунга тушиб қолганмиз?
- Бунга ўзимиз сабабчимиз. Бизни бирон ташқи куч енголмаган. Биз ўз бошимизни ўзимиз еганмиз. Бир туғишган эллар – хунлар, скифлар, массагетлар, саклар, табғачлар, кушонлар, елкунлар, эфталитлар... “Сендан мен камми?” дея бир-бирлари билан ёвлашганлар.Бу-улуғ салтанатларимиз парчаланишига сабаб бўлган. Оқибат буюк емрилишлар, айрилишлар вужудга келган. Энг ачинарлиси, ёт юртларга қочган тумонот-тумонот қондошларимиз узун-узун замонлар давомида Хитой, Эрон, оврўпа эллари билан қотилиб кетган. Ҳатто ўзга элларда ҳукмрон бўлган қондошларимиз ҳам бу аччиқ қисматдан қочиб қутилолмаган. Қани хун, скиф, массагет, сак, табғач, қушон, елкун, усун, эфтилит, камак, адан, тўққизўғиз, каналар?..
Қани буюк Хитой Табғач салтанати?*
Қани буюк Оврўпа Хун салтанати*
Қани буюк Боламир авлодлари?*


*Арслон Тўбихон – Буюк турк давлати ҳоқони. У замонларда бу салтанат (империя) беқиёс қудратга эга эди. Унга Хитойнинг ҳам Ци ҳамда Чжой империялари қарам бўлган ва Ўлпон тўлаган. Арслон Тўбихон беш юзу етмиш иккинчи - беш юзу саксон биринчи йилларда ҳукмронлик қилган.
*Марказлашган давлатлар – империялар.
-Буюк Табғач салтанати Хитойда 150 йил ҳукм сурган.
*Буюк Хун Оврўпа салтанати Оврўпада 515 йил ҳукмронлик қилган.
*Боламир авлодлари – Юлдуз, Қоратун, Бунгук, Рўё, Атилла, Тилак, Денгиз...





Ҳамма-ҳаммаси саҳрога ёққан ёмғирдек ёт миллатларга сингиб кетди.
- Беқиёс фожеа! – деди Эрнор.
- Бизлар, ҳатто, улар ҳақида эшитмаганмиз ҳам! – Қайнар ўйга толди.
Шу сўз сабаб илк марта алп Ҳоқоннинг миясида мана бу фикр уйғонди:
“Кечмишимизни элимизга танитамиз”...

22.

Бўз йигитлар кенгашиб, бир ечимга келишди, Карвон ва уч тева жабдуғига яширилган олтинни Қайнар билан Эрнорга беришди.
- Бировнинг моли юқмайди, - эҳсонни рад қилди Эрнор. Қайнар ҳам.
- Тангри ҳақ, бу турк олтини эвазига келган товар. Биз уни эзгу мақсадимиз йўлида ишлатамиз.
- Қандай?
- Бу узун гап. Кейин... Сизлар Эронда тевалар билан товарларни сотасизлар. Сўнг Нурота тоғи этагига борасизлар. У ерда ўтга, сувга бой ўтлоқлару чўллар ястаниб ётибди. Олтинга етарли қўй сотиб оласизлар. Қисман от ҳам. Экин-текин ҳам қиласизлар. У ерга Ислом дини етиб бормаган, арабдан холи ерлар, кимсасиз, адоқсиз ерлар.
- Сиз буни қаердан биласиз?
- Болалигимда мен бобом билан Нур оша Исфижобга ўтганман, Қайнар.
- Тушундим. Аммо биз икки киши бўлсак, шунча ишни эплаймизми?
- Кун ботари – Самарқанд томонда ишга зор йигит-қизлар кўп. Шу баҳонада уйланиб ҳам оласизлар. Келишдикми?
- Келишдик.
- Тангри насиб этса, Сизлар билан олти йилдан кейин юз кўришамиз. Унгача туёқлар ҳам юз минглардан ошади. Сизларни Тангрига топширдик.
Эски дўстлардек қучоқлашиб хайрлашдилар.
- Сизларга қандай, билмадим, - деди алп Ҳоқон карвон узоқлашгач, - бу воқеа менга гўё тушимда бўлиб ўтгандай туюлаяпти.
- Менга ҳам.
- Бизни гўё кўзга кўринмас куч бошқараётгандай, Эшил.
- Тангри, Янчар, - Енгиш оёғини узангига қўймай бир сакраб отга минди.
Алп Ҳоқон, Эшил, Янчарлар унга тақлид қилишди. Енгиш гапини улади:
- Биздан шубҳаланишган экан-да. Вақтида қочибмиз. Бўлмаса ҳозир тупроқ остида ётармидик? Тангри бизни асраб қолган.
- Ҳозир ҳам шундай бўлди. Йўқса, тўртовимиз шунча арабга бас келармидик?
- Тўғри, Эшил, - Янчар гап тизгинини олди. - Аммо бунда бизни машқимиз ҳам асқотди.
- Келиб-келиб - Карвонбоши миршаббошининг укаси бўлиб чиққанга қара! Шундай олис юртда-я! Ишонгим келмайди.
- Айб менда, Енгиш, - ўз хатосини тан олди алп Ҳоқон, - эҳтиётсизлик


қилдим. Мени кечиринглар. Энди, бу ҳаммамизга сабоқ бўлади.
- Эрнор билан Қайнарга ишонасанми?
- Нимагалигини билмадим-у, улардан кўнглим тўқ. Яна Тангри билгувчи.
- Ўз туркларимиз-ку.
- Туркнинг ичидаям оласи бор, Енгиш. Биз ўзимизга ишонайлик.
Гап узилди. Орага жимлик чўкди. Отларнинг тақа-туқлари ўрмон гувиллашига ҳамоҳанг ҳолда бир ажиб мусиқага айланди. Сукунат узоққа чўзилмади. Янчар кутилмаганда кўнглини яширмай ёрди:
- Мен тунда Нозлини ўйлаб ухлолмадим.
- Кўзимни юмсам ҳам, очсам ҳам Уйсин кўринди.
- Менинг ҳам хаёлимдан Айсин кетмади. Эшил, - Енгиш ҳам дардини яширмади, - сенда-чи, алп Ҳоқон? – У дўстининг ичидагини билиб олишни истаб кўзига тик боқди.
- Билмадим, - алп Ҳоқон кулди.
- Кулги билан кўнглингни яширма, писмиқ.
- Енгилдим, Енгиш.
Учови ҳам чапак чалди.
Алп Ҳоқон уларга қўшилди.
- Сен дунёда биттасан, дўстим! – Янчар эгилиб алп Ҳоқоннинг бошидан ўпди.
- Фақат бир ўтинчим бор, дўстларим, бизни олдинда нималар кутаётганини қизларга очиқ айтайлик.
- Ота-оналарига ҳам, - деди Эшил.
- Биринчи галда, Тарлон оғанинг олдидан ўтайлик.
- Узоқроқ бўлсаям Кўмак бахшининг уруғисан-да, Енгиш, - алп Ҳоқон унинг елкасига шапатилади.
- Шунча ишлар бошимиздан ўтди, дўстларим, - деди Эшил, - эртага бир қон чиқарайлик. Тангри йўлига.
- Исломгами?
- Бу удум Зардуштийда ҳам бор, Янчар.
- Бозорга тушамиз, алп Ҳоқон.
- Эртага.
- Нимага?
- Қизлар билан.
- Сабаб?
- Қизларга олтин тақинчоқлар совға қиламиз, - алп Ҳоқон ёйилиб жилмайди.
Бу бўз йигитларнинг руҳларини янада кўтарди. Енгиш пайтдан фойдаланиб:
- Уларга нафис мато, кийим-кечак ҳам олайлик алп Ҳоқон.
- Йўқ деёлмасам-чи? – Қувлик билан қувнаб кулди алп Ҳоқон.
Ёш қалблар завқ-шавққа тўлди.

23.

Тонг отди. Орзиқиб кутилган тонг.
Тун тугал тугаган паллада бўз йигитлар машқларни бажариб бўлишди. Дарёда ювиниб, таранишди.
Тўрт тўриқда ойдай тўлиб қизлар келишди. Бўз йигитлар уларни ҳар галгидан кўра ҳам ортиқча қувонч, ортиқча мулозамат билан қарши олишди. Қизлар одатда отларидан енгил, оҳиста сакраб тушардилар. Бу сафар бўз йигитлар бунга имкон беришмади. Уларни (қаршиликларига қарамай) кўтариб тушуришди. Қизларнинг типирчилаб, зорланиб қийқиришлари ўғлонларга беқиёс лаззат бағишлади. Шўх, шодон Нозли:
- Ёмон экансиз! – дея Янчарга нозланди.
Алп Ҳоқоннинг қайноқ, кучли оғушидан бўшалган Ойол қизил олма гулидай қизарди. Уйсин билан Айсин ҳам шу ҳолга тушишди. Лекин ҳаммаларининг кўзлари бетакрор севинч ўти-ла порламоқда эди.
Қовоқ идишларга солинган сут, қаймоқ, қатиқ, пишириқларни хуржинлардан олиб, барра ўтлар устига ёзилган бўзнор рангли тергига қўйишди.
Яйраб нонушта қилишди.
Бўз қизлар асов йигитларнинг аъло кайфиятидан ҳайрон бўлсалар-да, бунинг сабабини улардан сўрашга уялдилар. Ўзлари ҳам сезиб-сезмай шу руҳият асирига айландилар. Бу уларнинг қуёшда пишган гўзал юзларини тонг гулларидай очиб юборди.
Саккиз арғумоқда бозорга ёнишди. Бўз йигитлар қизларнинг қаршиликларига қарамай, уларга тиниқ олтиндан ясалган узук, билакузук, ҳалқа, сирға, ипак, шойи матою нафис кийимлар сотиб олиб, совға қилишди. Шундан кейин мол бозорига киришди. Янчар қўй танлади. Бу бўз йигитларга ҳам, қизларга ҳам ёқди.
Бир дунё қувонч билан изларига қайтишди.
Қизлар кутилмаган бу саҳийлик замирида нима яширилганини билмадилар. Лекин бир-бирларига ўз таҳминларини пичирлаб айтдилар:
“Бугун бизнинг ҳаётимизда бир янгилик бўлади”.
“Кўнглимизни сўрашади”.
“Тўйдан гап очишади”.
“Қани шундай бўлса...”
- Маросимни кейинги бозорга қолдирамиз, -деди алп Ҳоқон шивир-кучирларни кесиб. - Бугун дам оламиз, ўрмон кезамиз, дарёда чўмиламиз.
- Кўнгил ҳам овлаймиз.
Янчарнинг тўсмасиз сўзи*дан қизлар ўзларини ўнғайсиз ҳис қилдилар. Бу ҳол уларнинг ёноқларида лола рангларида акс этди.
Ўрмонда ёввойи ҳайвонлар хавфи борлиги учун (қуролланган бўлсалар-да) жуфт-жуфт кезиш хатарли. Шунга бўз йигит-қизлар бир-бирларидан унча узоқлашмаган ҳолда Жалам қирғоғи бўйлаб юришди. Алп Ҳоқон ва
_____________________________________________________________
*тўсмасиз сўз – пардасиз сўз.
Ойол олдда боришмоқда. Дарё тўлғаниб оқаётир. Ўрмонда айиқ, қоплон, йўлбарсларнинг қўрқинчли бўкиришлари, маймунларнинг ёқимсиз чийиллашлари эшитилиб қолади. Ён ёқларида товуслар товланиб кўринади.
Алп Ҳоқон гапни нимадан бошлашни билмайди. Ойолнинг қуёшда пишган юзига боқишга ҳам, қўлидан тутишга ҳам ботинмайди. Туйқис қаршиларидан бўри чиқди. Ойол қўрққанидан ихтиёрсиз бир тарзда алп Ҳоқоннинг елкаларидан қучди. Шунда унинг ҳандалакдай етилган ҳандалаксимон маммалари алп Ҳоқонни таърифлаб бўлмас ғайри оддий ўт билан ёндирди. Хавфда турсалар ҳам, унинг вужуд-вужуди беқиёс тот билан жимирлаб, бутун аъзолари таранг тортди ва уйғонди... Ойолда ҳам шундай бетакрор ҳол юз берди. Агар оч бўри таҳдид билан хириллаб ташланишга шайланмаганда, икки ёш бир-бирига сингиб кетарди. Бу онда Ойол қўрқувни ҳам унутиб қўйди. Алп Ҳоқон: “Бир сония, Ойол!..” дея бўшалди ва ўзларига отилган бўрини самовий тезликда томоғидан хиппа бўғиб олиб, ердан узди. Йиртқичнинг оёқлари бир дақиқа типирчилаб турди-да, сўнг осилиб қолди, кўзлари ҳам косасидан чиқиб кетди.
Алп Ҳоқон қўлларини дарёда ювди. Шу аснода орқама-орқа ҳолда бўз йигит-қизлар етиб келишди. Воқеани билишди. Янчар бўрининг оёғидан қарағайга осиб, терисини пичоғида шилди. Ва:
- Бундан яхши пўстин чиқади,- дея Нозлига юзланди.
Нозли тотли жилмайди.
- Қоплон терисига етмайди, - алп Ҳоқон Янчарга маъноли боқди.
- Уни тутиш қийин.
- Тутамиз! Тўрт кунда тўрттасини.
- Териларини мен ошлайман.
- Пўстинларини мен тикаман, Янчар, - деди Эшил.
- Албатта сен. Сенга ота касб бу.
- Мабодо Уйсинникидек чиқмаса-чи?
- Ўлдирамиз, - ҳазилга – ҳазил билан жавоб қайтарди Янчар. Чечаклардай очилиб кулишди.
Алп Ҳоқоннинг кўнглидан беихтиёр шу гап кечди:
“Араб босқини бўлмаганда, бу қизлар билан гўзал яшаб ўтардик. Бу тортқуликдан қачон қутуламиз? Буни ёлғиз Яратган билади. Қизлар баҳтсиз бўлиб қолишса, ёзуғига қоламиз. Ундоқ тақдирда бу ҳаёт бизга татийдими? Ҳисларимизни жиловлолмаяпмиз...”
- Энди алп Ҳоқон билан Ойол энг орқада юришади.
- Хўп, Янчар, - алп Ҳоқон ўзига келди.
Қандоқдир ёқувчи буйруққа қотилган бу тиниқ таклиф Ойолга ёқди.
Юришди.
Ойол бу ниҳоясиз эркинлик ва бетакрор осудаликни сира-сира тугамаслигини истади. Алп Ҳоқон ҳам.
- Чўчимаяпсизми?
- Энди... йўқ... – Қизарди Ойол.

Жаламнинг сўл қирғоғида йўлбарс ўкирди. Ойол ўзи сезмаган ҳолда алп Ҳоқоннинг билагидан тутди.
- Қўрқдингизми? – Унинг серпай билаги жимирлаб қуйди.
- Бехосдан... – Қиз ўзи истамаган ҳолда қўлини тортди. Бироқ алп Ҳоқон қўйиб юбормади. Ойол қаршилик қилмади.
- Энди қўрқмайсизми?
- Сиз борсиз...
Митти кўкат, митти гуллар қоплаган хилватдан ўтишаётганда, Ойол қадамини секинлатди. Нега? Сабабини ўзи ҳам билмайди. Буни ўзича тушунган алп Ҳоқон унга савол берди:
- Бироз тин оламизми, Ойол?
- Майли.
Дарёга юзланиб ўтиришди.
Ўркач-ўркач тўлқинларга тикилиб жим қолишди. Марварид заррачалар юз-кўзларига сачрайди.
- Бундан одам роҳат олади.
- Мунг ҳам, - деди Ойол маъюс оҳангда, - у одамга дунё ўткинчилигини эслатади. Қаерга оқаяпти? Ўзиям билмайди. Худда мендай. Қачон дарёга боқсам, кўнглимда сакларнинг мана бу қўшиғи уйғонади:
Ўркач-ўркач тўлқинлар,
Ўркачлашиб оқарлар.
Юрагимни музлатиб,
Ёт юртларга чопарлар...
- Қайғули... Сакларнинг тақдири каби...
- Сакларнинг тақдири... – Такрорлади Ойол. Бироқ гапини давом эттирмади. Алп Ҳоқон унинг овозидан тубсиз бир ғам туйди. Ва юраги қаъридан шу сўз кечди: “Ҳар бир сак ўз тарихий ватанини қўмсайди”.
- Менинг ҳаётим ҳам шу оқимга бенгзаб кетади, Ойол, - деди алп Ҳоқон анча жимликдан сўнг, - балки, бундан-да аччиқ. Бугун бу ердаман. Эртага қаерда?.. Билмайман. Ҳаётим жангу жадалларда ўтади. - У Ойолга: “Мен умр бўйи Сиз билан бўлишни истайман”, дегиси келди. Лекин нимагадир деёлмади. Бунинг ўрнига: - Кашмирда қолгим келади, - деди, - бутун вужудим билан. Бироқ бунинг иложи йўқ. Юртим ёв оёғи остида топталаяпти.
- Мен Сизни тушунаман, - Ойол алп Ҳоқоннинг елкасига бошини сезилар-сезилмас тегизди, - лекин Сизнинг ҳаётингиз мазмунли кечади. Шу дарёдай.
- Мақтовга ҳушим йўқ. Аммо Сизнинг беғубор сўзингиздан кўнглим ўсди. Тоғдай.
- Мени тушунолганингиздан қувондим. Яширмайман, яширолмайман ҳам... – У бирдан гапидан тўхтади ва туйқус хато қилиб қўйган кишидай қизарди.
- Бугун биз бу ерга бир-биримизга кўнглимизни очгали чиқдик. Ичимизда не бўлса, яширмайлик. Розимисиз?
- Менда шундай журъат бор деб ўйлайсизми?

- Сиз ўктам қизсиз.
- Қандай билдингиз?
- Дўстларим ҳам бу фазилатингизни тан олишади.
Ойолнинг юз-кўзига ажабланиш белгилари ёйилди.
- Энди саволимга очиқ жавоб берасизми?
- Ҳаракат қиламан.
- Мужмал гапни суймайман.
- Х...ў...п...
- Нимани мендан яширолмайсиз?
Бу сўзни айтиш қизга қанчалик қийин бўлса ҳам, айтишга ўзида куч тополди:
- Мен...Мен... Сиз...Сиз...га...ё...ё...-қиш-ни...ис-тай-ман...- У лолага айланди.
- Мени аллақачон асир этиб бўгансиз, Ойол.
- Сиз эса мени...
- Сиз мени туну кун хаёлимдасиз.
- Сиз эса мени...
- Мен Сизни жонимдан ортиқ севаман.
- Мен Сизни Сиздан-да ортиқ... – Ойол сўзини тугатмади, тўгатолмади. У қайноқ оғушга сингароқ титради, кўзлари тасвирлаб бўлмас тотдан юмулди, қовжирақ дудоқлари тонгда, ой билан қуёш нури қовушувида очилган гулдай очилди, гўзал билаклари бўз йигитнинг бўйнига ёввойи бир истак билан ёввойи чечакдай чирмашди. Алп Ҳоқон ҳам ўзига бўйсунмас сирли бир куч таъсирида Ойолнинг ўтли оғушига сингиб борди. Оловдай ёнаётган олов тус дудоқлар жазиллаб туташди. Иккови ҳам энтикиб қолди. Иккови ҳам қайноқ терга ботди. Шу тобда қиз мангу шундай қолишни истади. Не ажабки, бўз йигит ҳам.
Бутун аъзолари самовий қўмсов билан қайнаб-тошаётса ҳам, самовий чегарадан ўтишмади. Бироқ
Армонсиз ўпишди,
Ёниб ўпишди,
Узоқ ўпишди.
- Мен Сизни бир умрга бахтли қилишни истайман! – деди алп Ҳоқон ўз ҳиссиётини бир қадар жиловлаб, - жон-таним билан истайман!
- Шу бир онлик бахт ҳам умрга татигулик.
- Бироқ, Ойол, олдимда сўнгсиз курашлар турибди.
Сўнгсиз,
Қонли,
Ёруғ...
- Мен ҳар қандай ҳолатда ҳам ёнингизда бўлишни истайман.
- Агар тақдиримизга шу битилган бўлса, нима ҳам дейман? Лекин мен Сизга буни раво кўрмайман. У даҳшатли жанглар...
- Пешонамдан кўраман.

- Мен Сизнинг раъйингизни қайтаришга ожизман. Лекин яна ҳам тўғрироғи, вақт бир тугал ечимга олиб келади. Бунга фурсат етарли ҳали. Икки ярим йил бирга бўламиз. Сўнг Хитой...
- Икки ярим йил! Қандай бахт!
- Тарлон оға нима дер экан?
- Сак эли-эркин эл...

24.

Порлоқ кун порлоқ ният билан кечди. Юраклари севги севинчи билан тўла бўз йигит-қизлар Ойолларнинг уйига от суришди. Товус хола уларни очиқ юз билан кутиб олди. Сўрига жой қилди. Тарлон оға шолизордан кеч қайтди.
- Иш кўпайиб, менам Сизлардан узилиб қолдим, йигитлар, узр.
- Ҳосил қалай, Тарлон оға? – Сўради алп Ҳоқон ундан.
- Тангри берса, қўшқўллаб беради. Бу йил ҳосилимиз яхши бўлди. Туёқларимиз ҳам кўпроқ эгизлади. Сизларнинг қадамларингиз ёқди.
Қизлар уйларига тарқашди. Тун чўкди. Ҳаво салқин. Товус хола билан Ойол тергига уч товоқ мол эти олиб келишди. Тарлон оға:
- Бодага қандайсизлар? – деб сўради.
Бўз йигитлар “нима қиламиз?” деган маънода бир-бирлари билан кўз уюштиришди. Алп Ҳоқон мақсадни айтишга тортинмаслик учун ичишни лозим топди:
- Майли, оға.
Қизил узум сувидан ҳозирланган май ичишди. Оқ чўрак билан эт ейишди. Мезбоннинг тиниқ муносабати ва бўза таъсирида бўз йигитларда журъат пайдо бўлди. Алп Ҳоқон дўстларининг истакларини Тарлон оғага айтди. Сўнг ўзининг кўнглини ҳам очди. Очдию бир коса май ичганига қарамай, анор сувидай қизарди.
Тарлон оға билан Товус холанинг юз-кўзларига мойиллик аралаш иккиланиш ифодалари ҳам ёйилди. Бироқ иккови ҳам буни сездирмасликка уринди. Узоқ сукутдан сўнг Тарлон оға:
- Кенгашиб кўрайлик... – деди.
Бўз йигитлар қоқ тунда Жалам бўйига қайтишди. Алп Ҳоқон ишнинг чигалсиз битишини ички бир қувват билан сезди. Эшил, Енгиш, Янчарлар ҳам. Шундай бўлса-да уларнинг кўнгилларида хадик бор эди.
- Тарлон оғага бир нарсани айтишни унутибмиз, - деди Янчар ётиш олдидан.
- Нимани?
- Уй масаласини, алп Ҳоқон.
- Тўйдан олдин ноғора қоқмайлик, дўстим, сўнг...
Бозор куни эрталаб қизлар гуллардай очилиб келишди. Нозли отдан тушмай порлоқ юз порлоқ овоз билан:
- Суюнчи!.. – дея нозли жилмайди.

- Бутун дунёни Сизларга берамиз! – Янчар ҳаяжонини яширолмай Нозлини отдан кўтариб тушурди, - яна ўзимизни ҳам!
Қизлар чапак чалиб кулишди.
- Тағин манавуларни ҳам!.. – Эшил сўри ёнига ёйилган қоплон териларига ишора қилди.
Қизлар худди келишиб олгандай бир овоздан:
- О-о! – дея қичқириб сакрашди.
Лаззатли нонуштадан сўнг Янчар қўй сўйди. Қизлар қозон осишди. Маросимга Тарлон, Шанкара, Гангеши, Элсак, Эман, Ўзсаклар келишди. Ўтириш охирроғида Гангеши ва Шанкара бўз йигитлар шаънига ўз сўзларини айтишди:
- Турк деса, турк дегулик йигитлар!..
- Фавқулотда иқтидорли болалар!..
Элсак, Эман, Ўзсаклар бу мақтовларнинг шаффофлигини ҳис этишаркан, дам очиқ, дам яширин тарзда меҳр ва қизиқишга қотилган синчковлик билан бўз йигитларга қараб-қараб қўярдилар.
Тангри йўлида қон чиқариш билан бирга, бу унаштириш маросими ҳам бўлди. Файласуф Шанкара:
- Сак Туркнинг бир уруғи, - деди бўз йигит-қизларга мулойим боқиб, - Сизларга ҳавас қиламан. Бир-бирларингга моссизлар. Бир-бирларингни асранглар!
Гангеши унга қўшимча қилди:
- Яратганнинг ўзи Сизларга йўлдош бўлсин!
Хайр-хўшлашаркан, алп Ҳоқон Тарлон оға билан бир четда, қўноқлардан холи қўнишди:
- Уй масаласи...
- Қанча? – Тарлон оға алп Ҳоқоннинг сўзини бўлди.
- Тўртта.
- Учта етади. Мен бу уйни Сизларга совға этдим. – У “Сизларга” сўзига урғу берди. Бу - билан қизини ҳам кўзда тутди.
- Мени ноқулай аҳволга солаяпсиз, Тарлон оға.
- Хижолат чекманг, алп Ҳоқон. Бу - менинг истагим. Бу - Товуснинг истаги.
- Сизларни Тангри ёрлақасин!
- Уй-жойни амаллармиз. Аммо сўнг қийналиб қолмайсизларми?
- Тирикчилик масаласида бўлса, йўқ. Яна шолизорлар сотиб олишга ҳам кучимиз етади. Бу билан Сизни ташвишга солиб қўймаймизми?
- Асло, таҳминан қанча таноб?
- Ҳозирча қирқ, кейин уни кенгайтирамиз деган ниятдаман.
- Узоқни кўзлаб иш тутаяпсизлар, қондош. Бу - менга ёқади. Шу яқин кунларда бу муаммони ҳал этамиз.
Қизлар оталари билан кетишди. Бўз йигитларга ҳовли ҳувиллаб қолгандай туюлди.

*Элсак, Эман, Ўзсак – Улар Нозли, Айсин, Уйсинларнинг оталари.
- Уй қизлар билан зийнатли экан, - деди Эшил. Енгиш уни тўлдирди:
- Дунё ҳам...

25.

Арслон ойи* ўрталарида Тарлон оға кўмагида учта уй, қирқ таноб ер сотиб олишди. Алп Ҳоқон ўзи, Янчар, Эшил, Енгишлар учун уни тўртга тенг бўлди. Қизларнинг қадамлари тезлашди. Бироқ муқаддас турк одати бўйича улар то тўй бўлгунга қадар бўз йигитлар билан қовушмадилар.
Тўй шу ойнинг сўнгги кунида Тарлон оғанинг ҳовлисида ўтказилди. Унда Тарлон оға оталик, Товус хола оналик вазифасини ўташди.
Тўртала келин ҳам Зардушт ва Сак удумларига биноан ясантирилган оқ арғумоқларда карнай-сурнайлару ўлан-ўйинлар қуршовида қишлоқни айланиб чиқдилар. Ёш-яланглар уларнинг йўлларига хомтаёқ*лар тутдилар:
Йўлингизга гул сочиб,
Кўнглингизга йўл очиб
Хомтаёқни тутамиз
Сизни қувнаб кутамиз!
Сепли бўлинг, келинчак,
Эпли бўлинг, келинчак,
Қутли бўлинг, келинчак,
Сутли бўлинг, келинчак...
Келинларни Тарлон оғанинг уйига бошлаб келишди. Улар олқиш, қийқириқ, мусиқа остида ҳовли ўртасига ёқилган улкан Ўт теграсида уч марта айлантирилди. Бошлари узра чечаклар, олтин, кумуш тангалар сочилди. Шундан кейин алп Ҳоқон Ойолни отдан кўтариб тушурди. Янчар, Эшил, Енгишлар ҳам шундай қилишди.
Теварак*, дўмбира, удлар узун тун тинмади. Қутлуғ гулхан айлана ўйнаб-кулмаган одамнинг ўзи қолмади.
Тун оғганда бўз йигитлар қайлиқларини отларига мингазиб, Жалам дарё бўйига – ўз уйларига қайтишди. Алп Ҳоқон сўрига жой солди. Ойол унга тортиниб - қимтиниб кўмаклашди. Сирли осмон сирли юлдузларга ғарқ. Тўлин ой борлиқни нурга чулғаб сузмоқда. Ўрмон сирли гувуллайди. Дарё сирли шовуллайди. Ўқтин-ўқтин тун қушлари қичқиради. Салқин шаббода эсмоқда.
Олдин алп Ҳоқон тўшакка кирди. Сўнг Ойол. Иккови ҳам англаб бўлмас куч таъсирида энтикади, титрайди. Алп Ҳоқон олов бўлиб _________________________________________________________
*Арслон ойи – июл-август.
*Хомтаёқ – туркча удум – ёш-яланглар отда олиб келинаётган келиннинг йўлига йўнилган узун таёқ тутишади. То совға олишмагунча, уни қўйиб юборишмайди. Бу удум ҳозирда ҳам Боғдон, Қоратош, Осмонсой, Ёмчи, Учма каби қишлоқларда сақланиб қолган. Бироқ унутилиш арафасида.
*Теварак – доира.

ёнаётган қизни олов бўлиб ёнаётган бағрига босди:
- Энди Сиз меникисиз! – деди ҳаяжонга лим овозда, - мен сизникиман! Бир умрга!
Қиз ҳам унга шу сўзни айтгиси келди. Лекин айтмади, айтолмади. Нимага? Ўзи ҳам билмайди. Бунга қизлик ғурурими, ҳаёсими, йўл қўймади.
Икки ёш бир-бирига сингиб кетишди. Худди абадиятга сингишгандай...
Бундай беқиёс тотни иккови ҳам умрида татиб кўрмаган эди.
Қиз ингради.
Тотли ингради.
Беқиёс тотли...
Гўё бунда оламни уйғотгувчи бир сеҳр, мислсиз бир бол бордай эди. Йигит ўзини йўқотиб қўйди. Қиз ҳам.
Қизил оғочдан ясалган сўри бу ингроқ, энтикиш ва ҳансираш тотидан жонланиб, тўлғонди...
Дарё қўмиз чалди.
Ўрмон қўшиқ айтди.
Ой, юлдузлар рақсга тушди.
Ҳар кун, ҳар тун бу таърифга сиғмас бу лаззатли ҳол қайта-қайта такрорланди...
Дўстлари ҳаётида ҳам...
Ҳар кун...
Ҳар тун...
Бироқ машғулотларни бир сония ҳам бўшаштиришмади.
Билъакс кучайтиришди.
Туркистондан ёғийни ҳайдаш фикри ҳар бир он бошларида бонг уриб турди.
Ҳар бир он...
Алп Ҳоқон турк элларини уйқудан уйғотувчи ва уларни араб босқинчиларига қарши Миллий озодлик курашувига чорловчи Тузук – Уланни ёзишга киришди. Ойол унга меҳр - муҳаббат билан кўмак берди, уни машғулотлару Тузукни битишдан бошқа ишга уннатмади. Ҳамма тирикчилик юмушларини ўзи қилди. Уни илиқ, тиниқ, тўғри сўзлари, табиий хатти-ҳаракатлари, озодалиги, севгига тўла кўзлари билан илҳомлантириб борди. Алп Ҳоқон ёш, гўзал, эсли хотинининг меҳрибонлигидан руҳланган ва уни қадрига етган ҳолда бир лаҳза вақтини ҳам бекорга ўтказмасдан ўқир, ёзар ва машғулотларни тугал бажарарди. Янчар, Эшил, Енгишлар ҳам. Шундан ҳам улар ҳинд тили, фалсафаси, Йўга санъатини ҳайрон қоларли даражада тез ўргандилар. Бундан Шанкара ҳам, Гангаши ҳам ажабланардилар. Шанкара йигитларнинг руҳиятини янада кўтариш учун ушбу сўзни бот-бот такрорларди:
- Сизарнинг томирларингизда скифларнинг қонлари оқаяпти. Скифлар тенгсиз жангчи бўлганлар. Геродотнинг мана бу битигини унутманглар:
“Дунёда ҳеч бир қўшин скифларнинг бирлашган қўшинига тенг келолмайди”.
- Рим тарихчиси Помпей Трог ҳам скифлар ҳақида шунга ўхшаш гап айтган: - “Скифлар қудратда ғоят тенгсиз бўлган. Улар Парфия, Бақтрия салтанатларини, хотин-қизлари эса амазоналар ҳоқонлигини тузганлар. Скифлар мисрликлар каби энг эски элдир”.
- Бунга қўшимча қилиб айтсам, Гангеши, бу йигитларга нафрат ҳам қанот бераяпти.
- Кимга нафрат?
- Ёвга... Нафрат қаътига эса улуғ куч жо этилган. Илоҳ томонидан. Босқинчига нафрат бўлмаса, ёғийни енгиш қийин.
Бир йил кечмай йигитлар ўғил-қизли бўлишди. Алп Ҳоқон Ойолнинг истаги билан ўғлига алп Ҳоқон деб исм берди. Енгиш, Эшил, Янчарлар болаларига қуйидагича исм қўйишди: Туронқут, Ўғуза, Турна.
Эшил сўзида турди: қоплон териларидан келинларга ҳам, ўзларига ҳам пўстин, нимчалар тикди.
Қирқ таноб ер тўрт экинчи (йигирма йилга ишлатиш шарти билан)га берилди. Улар Тарлон оғага яқин кишилар бўлиб, ҳосилдорликни йилдан-йилга ошириб боришар ва бундан ўзлари ҳам яхши фойда кўришар эди.
Оламнинг* боши ҳам, охири ҳам йўқ. У аниқлаб бўлмас, замон*сиз, ўлмас, туганмас макон. Бироқ бутун мавжудотлар каби киши умри ҳам, вақти, иши ҳам, курашию фаолияти ҳам чекланган, ўлчанган. Не аламки, йигитларнинг мазмунга, болга лиқ сафари ҳам битди. Алп Ҳоқон тўрт оилага талай йилга етадиган миқдорда (тирикчиликлари учун) олтин тақсимлади.
- Биз қайтгунимизча амаллаб турарсизлар, - деди у Ойол, Нозли, Айсин ва Уйсинга ичидаги ғамни сездирмаслик учун тетик овозда.
- Бизларни ўйламанглар, - Ойол тўлиб келаётган йиғисини зўрға босди, - ўзларингни асранглар! Бошларинг тошдан бўлсин!
- Сизларни Тангри асрасин! Сизларни орзиқиб кутамиз! – Айсин кўз ёшларини тиёлмади.
- Ғалаба билан кутамиз! – Нозли йигитларнинг кўнгилларини чўктирмаслик учун иложи борича ўзини мардона тутди.
Уйсин гапиролмай йиғлаб юборди.
Йигитлар бу сўлим ошёндан сира-сира кетгиси келмас, суюкли ёрлари, жонларидан ширин болалари бағрида яшашни истардилар. Юртларини араб босқинчилари талаб - топтаб ётмаганда, маълум муддат Кашмирда қолишарди. Сўнг бола-чақалари билан Туркистонга кўчиб кетишарди. Мангуга*..
Лекин тақдир деганлари бешафқат! Инсон раъйига қарамайди, инсон иродасига бўйсунмайди. Ўз ишини қилади. Одам унинг қули.
Видолашув вақти етди. Хотини билан ўғли унинг бағрига сингиб йиғлашди. Худди мангуга айрилишаётгандай йиғлашди. Алп Ҳоқоннинг ________________________________________________________________
*олам – коинот маъносида.
*замонсиз – замони йўқ макон тушунчасида, яъни вақтсиз.
йиғлашди. Худди мангуга айрилашаётгандай йиғлашди.
юраги ҳам туб-тубидан эзилди. Кўзлари ёшга тўлди. Айрилиқ ёшига. Буни тасвирлаш қийин. Буни фақат ҳис этиш мумкин.
Енгиш, Янчар, Эшилларда ҳам видолашув оғир кечди.
Тоғданда оғир...
Ғамданда оғир...
26
Табғачлар салтанати

ЧАНАН

Ўзлигидан узилган эл,
Ўзлигини йўқотади.
Табғачхон сўзи.

643 йилнинг эгизак қиз ойи*да кўплаб миллат ва элатлар яшаётган Шимолий Ғарбий Хитой-Вей-ши*га, яъни хун-турк уруғлари* бўлмиш Табғачлар салтанати бошкенти – Чананга эсон-омон етиб боришди. Жанг санъати устаси Ян Чуннинг боғ уйига қўнишди. Хун су* сойи ёқасидан юз қадамча тоғ ён бағрида Хитой услубида қурилган икки қатли бу иморат йигитларга ёқди. У ўзининг танҳо, кўркам, кимсасиз ва овлоқлиги, турли-туман кўкату гулларга бойлиги билан ажралиб турарди. Уй ортидан бошланган нина баргли ўрмон аро кўкка ўрлаган бахмал ранг қоялар ҳаётнинг абадийлигидан далолат берароқ кўзни қувонтирарди.
Йигитлар тошдан-тошга урилиб, баланд қирғоқлардан тошлоққа уриниб, оппоқ кўпиклар сачратиб, ҳайқириб чопаётган сойда чўмилишаркан, Эшил ўз севинчини ичига сиғдиролмай қичқирди:
- Учмоғ*га бенгзайди бу ерлар!
- Ҳавосини айтмайсанми!
- Беқиёс шаффоф, Янчар!
- Мен учун энг ҳайратланарлиси - дунёнинг бир четидек кўринган бу олис юртда ҳам қондошларимиз ҳукмрон. Эътибор бердингизми, Табғачларнинг
юз тузилишлари, от минишлари, қилич тушишлари айнан туркка, айнан Кашмир сақа*ларига ўхшайди. Улар билан Хитойлар орасида осмон билан


*Эгизак қиз ойи – май-июн.
*Вей-ши – Хитойлар Табғачлар империясини шу ном билан аташган.
*Хун-турк уруғлари – қолдан, муйун, динлин, йуйвин уруғлари кўзда тутилади. Шу хун-турк уруғлари бирлашувидан 303 йилда Табғачлар давлати вужудга келган.
*Ян Чин – асли оти Янги Чинор. Аммо уни Хитойлар Ян Чин деб атардилар.
*Хун су – Хун суви – Хун сув.
*Учмоғ – жаннат.
*Сақа – Сак, массагет, скифларнинг умумий номи.

ердек айролик бор.
- Бироқ яшаш тарзлари, қилиқлари хитойларга бенгзаб кетади.
-“Қозонга яқин юрсанг, қораси юқади” деган гап бор туркда. Бу қондошларимиз узун вақт* исканжасида ўз юртларидан узилиб қолишган. Яна бир сабаби - Хитой сон жиҳатдан улардан кўп марта устин. Шунга табғачларнинг тиллари ҳам бузилган: Хитой тили билан қотилган. “Катта балиқ кичик балиқни ютади” деган гапда жон бор.
- Бу кетишда тақдири нима бўлади?
- Хитойлашади.
- Буюк фожеа!
- Ўзлигини унутиш фожеаси – ўзлигидан айрилиш фожеасидир!

27

Қисқичбақа* ойида йигитлар Мэн Мин отли файласуфдан ҳам сабоқ ола бошладилар. Иккала ўқитувчи ҳам (Шанкара ва Гангешига нисбатан) ўта қаттиққўл ва талабчан кишилар эди. Айниқса, Ян Чин. У ким машғулотга сал кечикса ҳам, ё машқда сал адашса ҳам, уни қаттиқ жазоларди. Унга бу машқни юзлаб марта такрорлатарди. Шунда у ҳолдан тойиб, терга ботарди. Баъзан йиқилиб ҳам қоларди.
- Чида! – дерди совуқ ва кескин овозда Ян Чин, -Чида! Пўлат ўтда қандай тобланса, сен ҳам машқда шундай тобланасан. Машқда хатога йўл қўйсанг, жангда ҳам хатога йўл қўясан. Бу - ўлим дегани. Шу чун ақл, идрок, ишонч билан машқ қил!
Машқ... машқ... тинимсиз машқ!..
Машқ ёғийни енгиш, тиз чўктириш, ўлдиришга ўргатиш мактаби.
Ян Чин ўз лафзига содиқ, ўз аҳдига қатъий, кескир киши эди. Бир сўзни ошиқча айтишни, такрорлашни ёмон кўрарди. Лекин йигитлар унинг оғзидан мана бу гапни икки марта, яъни Чананга илк келишганда ва сўнг Эшил машқда янглишганда эшитишган:
“Мен Хунман, будавийман. Мен араб босқинчиларини дини-пини билан ёмон кўраман. Шунга Сизларни уларга қарши курашда енгилмайдиган қилиб тайёрлайман. Ўзларингиз ҳам шу сабабли бу юртга келгансизлар. Энди, менинг зуғумимга чидайсизлар”.
Қирқ ёшли, ўртадан пастроқ бўйли, тешасимон юзли, жигарранг кўзли, озғин бу кас шафқатсиз бўлиш билан бирга, меҳрибон ҳам эди. Унинг отаси Хун учунми, у йигитлардан ижара ҳақи олмади. Сабоғи учун эса (Шанкара ва Гангешига нисбатан) оз миқдорда олтин олди.
- Мен ўз мол-ҳолу экин-тикиним билан бола-чақамни боқаман, - Ян Чин
____________________________________________________________
*Вақт исканжасида – Хунлар табғачлар оти билан 303 йилда Шимолий Ғарбий Хитойни босиб олишган. Алп Ҳоқон бу юртга 643 йилда келган. Демак ўшанда орадан 340 йил кечган. 340 йил узун вақт. Демак, бу замонда табғачлар хитойлаша бошлашган.
*Қисқичбақа ойи – июн-июл.
барча табғачлар каби туркчани хитойчага аралаштириб сўзларди.
Йигитлар Ян Чиннинг чизган чизиғидан чиқмай машқ қилардилар. Карат-Э, Кун-ФУ, У-ШУ жанг санъатларини тугал ўрганардилар. Шу билан бирга, юқоридан пастга сакраш, қиличлашиш, сунгу санчишларни ҳам мукаммал эгаллардилар. Кашмирдагидек Чананда ҳам ҳар тонгда ўн чақиримга югуриш, оғочларга тез чиқиб тушиш, қиздирилган лўвия (фасол)ларга қўлларини тиқиб
олиш каби машқларни ҳам беканда бажарардилар.
Қайноқ, қизғин, шу билан бирга, тинкани қуритувчи машғулотларга қарамай ўзлари сезиб-сезмай ҳар кеча Ойол, Нозли, Айсин, Уйсинлар ҳақида гап очардилар. Бир-бирларига ўз дард-аламларини айтиб, кўнгилларини бўшатиб олардилар. Шундай онларнинг бирида Эшил тилига келган гапни айтишдан тиёлмай қолди:
- Марвда:
“Отанг кимчи, онанг кимчи?
Ўтириб оорқангни чимчи”- деган гап бор. Ўзимизга ортиқча баҳо бериб юбормаяпмизми, алп Ҳоқон?
- Нимани кўзда тутаяпсан?
- Тумандай тўзғиб ётган арабларга бас келоламизми?
- Ўзинг нима дейсан?
- Баланд дорга осилмаяпмизми? Тинчгина... – У алп Ҳоқоннинг авзойи бузилганини кўриб, гапидан таққа тўхтади.
- Чайналма, давом эт!
- Ўз фикримни айтишга ҳаққим йўқми?
- Бор.
- Бўлмаса, нега менга ёмон қараяпсан?
- Ўзига, ўз кучига ишонмаган одам урушга ярамайди!
- Сен бирдан бундай ечимга келма, алп Ҳоқон.
- Сенам шундай фикрдамисан, Енгиш?
- Одам ҳар хил кайфиятда бўлади. У бу гапни Уйсин билан Ўғузани соғингани таъсирида айтди.
- Нима, мен Ойолни, ўғлимни соғинмадимми? Сен-чи? Янчар-чи? Шу йўлимиздан қайтишимизга сабаб бўладими? Тарафини оласан!.. Ўзига ишонмаган киши урушга ярамайди! Сен Кашмирга қайтишинг мумкин, Эшил. Бу гап сизларга ҳам таалуқли! – Алп Ҳоқон Енгиш билан Янчарга кескин қаради.
- Биз сўнгги дамимизгача ёвга қарши курашишга онт ичганмиз, алп Ҳоқон. Мен Нозли билан қизимни қанча севмай, қанча соғинмай, менга муҳимдан-муҳими эл-юртимнинг озодлиги! Мен сен билан ўла-ўлгунимча бирга бўламан, дўстим! – Янчар алп Ҳоқоннинг қўлини беқиёс меҳр билан сиқди. Енгиш уларнинг қўллари устига қўлини қўйди. Сўнг Эшил ҳам. Унинг юзи қон тусига кирган, кўзи ер сузмоқда эди.
- Бу ҳаётда, алп Ҳоқон, - деди Енгиш, - одам, баъзан, катта кучлар қаршисида иккиланиб, довдираб қолади. Бутун дунёни ағдар-тўнтар қилаётган араб салтанати Эшилга, балки, енгиб бўлмайдигандек туюлгандир? Шунга бу ҳолатга тушгандир?
- Дунёда енгилмайдиган Кучнинг ўзи йўқ. Хунлар, Македонлар, Кушонлар салтанатлари қани? Сизларга баландпарвоздек туюлса ҳам айтай, биз босқинчиларни қуртдек супуриб ташлаймиз!
- Алп Ҳоқоннинг сўзидан йигитларнинг кўнгли таскин топди. Улар хотиржам бир алпозда ўз тўшакларига чўзилдилар. Фақат Эшил алла-паллагача ухлолмади. Ўз сўзидан ўзи пушаймон еди. Тонгда алп Ҳоқондан кечирим сўради.
Кун ёришганда Ян Чин ва Мэн Мин келишди. Мэн* Мин* туркларга бенгзайди. Унинг денгиз ранг кўзлари қизғиш соқол босган кўркам юзига, хуш бичим қад-қоматига зеб ва салобат бағишлаб турибди. Алп Ҳоқон феълида ҳам туркликка хос аломатлар сақланиб қолган бу кишини кўрганда, ўз тоғаси алп Турғунни кўргандай бўларди. Шундай паллаларда унинг эсига беихтиёр хитой тарихчиси Ян Ши Чунинг қуйидаги битиги тушарди:
“Усунларнинг қиёфалари ғарб мамлакатлардаги чет элликлардан кескин фарқ қилади. Ҳозирги кўк кўзли, қўнғир соқолли турклар ўша усунларнинг авлодидирлар”.
- Менинг отимни Яжуз – мажуз*лар бузиб, ўзлариники қилиб айтишади. Хун-Табғач давлати қудратда бўлса ҳам, Хитой нуфузи катта. Буни тузатишни иложи йўқ. Ҳозир хунларнинг аксарият қисми хитойча ном билан аталаётир. Туркистон турклари ўз юртларида мажбуран арабча исмларга ўттирилаётгани ҳисобга олинса, буни тўғри тушуниш мумкин. Хун - Табғачлар мамлакати, аниқроғи, ҳукмронлиги юқори Чин, Ўрта Чин, Қуйи Чин деб аталувчи буюкдан-буюк ҳудудларни ўз ичига олса-да, булардаги аҳолининг асосий ва туб қисми хитойлардир. Менинг таҳминимча, улар хунлардан ўттиз-қирқ марта кўп. Бизни энди хитойлашишдан Тангрининг ўзи қутқазмаса, бандаси қутқазолмайди. Мен буни ўйлай-ўйлай қариб кетдим. Манглайимдаги мана бу тиришлар ҳам шундан, - Мэн Мин қўли билан қумурсқа изига бенгзовчи уч чизиқни кўрсатди.
- Ҳозир неча ёшдасиз, устоз?
- Ўзинг қанча берасан?
- Эллик бешлар...
- Энди қирқ бирга кирдим, алп Ҳоқон.
- Табғачларнинг дард-аламлари Тангритоғдан-да буюк, - гапга уланди Ян Чин, - буни айтиб адо қилиб бўлмайди. Энди, яхшиси, ўз ишимизга кўчайлик, йигитлар. Бугун ўзаро куч синашиб кўрамиз. Жаноб Мэн

*Мэн – Мэнг – хол дегани туркчасига .
*Минг – минг дегани туркчасига. “Минг хол” деган маъно беради.
Хитойлар “г” ҳарфини қўшмасдан Мэн Мин деб аташарди уни. Ўзи ҳам бунга кўникиб кетганди.
*Яжуз – мажуж – Хунлар хитойларни шу ном билан аташган.


Мэннинг мен билан бирга келиши сабаби ҳам шундан.
Кечгача йигитлар ўртасида Карат-Э, Кун-ФУ, У-ШУ ва бошқа жанг турлари бўйича мусобақа бўлди. Алп Ҳоқон биринчи, Янчар иккинчи, Эшил учинчи, Енгиш тўртинчи ўринларни эгаллашди. Алп Ҳоқон юксак қоянинг ўн қулочча баланд еридан қуйига-кўкатлар устига сакради. У юпқа, қора, калта чакмонда учганигами, устозларга бургут бўлиб кўринди. Улар ҳаяжонларини ичларига сиғдиролмай қарсак чалишди. Мэн Мин:
- Агар Ўғузхон тирик бўлганда, сенинг бу жасоратингдан қувонарди, -деди.
- Фахрланарди ҳам, - унга қўшимча қилди Ян Чин.
- Тақдирларди ҳам.
- Ўзига қўшин бошлиғи қилиб оларди.
- Сен доим шу қора чакмонда уч, - Мэн Мин алп Ҳоқонга юзланди, - нимага дейсанми? Сен бу кийимда бургутни эслатасан. Сизлар ҳам ундан андоза олинглар, - у Янчар, Енгиш, Эшилларга меҳрга лим нигоҳ юритди.
- 725 йил бошоқ* ойига Чананда Жанг санъати бўйича халқаро мусобақа режалаштирилган, - Ян Чин гап тизгинини олди, - бунга шаҳаншоҳ ҳам келади. Мен эртага Хонбалиқ*қа кетаман. Ярим ойга. Машқни сусайтирманглар.
Йигитлар кутулмаган бу хабардан беҳад севинсалар-да, ташвишга ҳам тушдилар. Лекин иккиланиш даражасига етмадилар. Мураббийлари ишонч билдираётган экан, чўчимаса ҳам бўлади. Мэн Мин йигитлардаги ўзгаришни сезаркан, уларга барқ урган ишонч билан далда берди:
- Сизлар енгилмайсизлар! Фақат муттасил машқ қилинглар. Хитой фалсафасини ҳам бўшаштирманглар.
Чанан қора тўсмага ўралаётганда, Мэн Мин ва Ян Чин уйларига қайтишди. Алп Ҳоқон:
- Бизнинг йўлимизни Тангри очаяпти, - деди дўстларига, - агар мусобақада ғолиб чиқсак, шаҳаншоҳнинг ўзи бизни қабул қилади. Шунда, мавруди келса, унга кўнглимизни ёрамиз. Бу - изсиз кетмайди...
- Бу билан сен вақти келганда, у бизга ёрдам беради демоқчимисан?
- Ҳа, Эшил.
- Қани шундай бўлса!
- Бунинг учун енгишимиз керак.
- Енгамиз! – деди мутлақ ишонч билан Янчар.
Мэн Мин Ян Чиннинг йўқлигини билдирмаслик учун ҳар куни азонда боғ уйга келар ва кечгача йигитлар билан бирга бўларди. Бугун у жанг санъати машқларидан кейин тошдан қурилган уйнинг қояларга қараган хонаси деразаси олдида, қатранғи оғочидан ясалган курсида ўтириб олиб, одатдагидай, машғулотни бирма-бир такрорлашдан бошлади. Милоддан олдинги минг йиллик бошларига бориб тақаладиган Хитой фалсафий


*бошоқ ойи – август-сентябр.
*Хонбалиқ – Пекин шаҳри кўзда тутилади.
тушунчалари – Ин ва Ян*ни, Лао-цзи асос солган ДАО* таълимотини, уни ривожлантирган Ван Чун, Сюн-цзи, Дун Чжун-Шу, Ван Би, Ян Чжу, Ин Вен, Чун Цзян каби олимларнинг битикларини қисқа-қисқа тушунтириб ўтди. Худди шундай Хитой ҳукмрон ғояси ҳисобланмиш Конфуций таълимоти*ни ҳам ҳижжалаб қайтарди. Эрамиздан олдинги 4 асрда пайдо бўлган ФАЦЗЯ* ғоявий оқимига ҳам, унинг етакчилари – Шан Ян, Хан Фейларнинг асарларига ҳам алоҳида тўхталди. Кейин ҳар кунгидай янги эра фалсафасига кўчди. Ван Чун* қарашларини ўргатишга киришди.
Алп Ҳоқон Ҳиндники каби Хитой фалсафасини ҳам танқидий ўрганмоқда эди. Эшил, Енгиш ва Янчар ҳам. Улар ўзаро бот-бот баҳслашиб турарди. Ҳатто, баъзан, Мэн Мин олдида ҳам ўзларини тиёлмай қолишади.
________________________________________________________________
*Ин ва Ян – илк даврларда Ин-Ян кеча-кундуз, қаттиқ-юмшоқ, эркак-хотин ибтидоларини ифода этган. Замонлар кечароқ фалсафа фани ҳам ривожланиб борган. Бу Ин-Яннинг мазмун-моҳиятини маълум ўзгаришга олиб келган. Ёруғ-қоронғу, Кун-ой, Осмон-ер, Иссиқ-совуқ, Мусбат-манфийларнинг ўзаро таъсирларини ойдинлаштирувчи бир фанга айланган. Қисқа қилиб айтганда, Ин ва Ян кучларнинг дуализми ҳақидаги таълимот.
*ДАО оқими – милоддан олдин 6-5 асрларда вужудга келган. Унга Лао-Цзи асос солган. ДАО – Йўл, Тариқат дегани. Асрлар ўтиши билан ДАО табиат Йўли ва қонуниятларини англатадиган бўлди. Яна у киши умр йўли мазмунини ҳам ўз ичига олган. “Ахлоқ меъёри” “ДАО-ДЭ” тушунчасига айланди. ДАО тафаккурда мантиқ, асос, далил мазмунини англатади. У ДАО – Ли деб аталади. Лао –Цзининг “”ДАО дэ цизин” китобида: “Бор мавжудот ДАО сабабли туғилади, ўзгаради, -деб ёзилган, - дунёда ўзгармайдиган нарсанинг ўзи йўқ. Ўзгариш жараёнида уларнинг бари ўз қарама-қаршиликларига айланади”.
*Конфуций таълимоти – Конфуцийлик оқимининг асосчиси Конфуцийдир. Бу оқим милоддан 551 йил аввал яралган. Конфуций: “Киши тақдирини осмон белгилайди, - деб ёзган, - инсонларнинг нажиб ва паст табақаларга бўлинишни ўзгартириб бўлмайди”. Унинг шогирди Мэн-Цзи бу ғоя таъсирида қуйидаги фикрни олға суради: “Оламда тенгсизлик бўлган, бўлади, буни одамзот ўзгартиролмайди. У осмон иродасига боғлиқ”.
*Фацзя – турк тилида тузук, яъни қонун маъносини англатади. Бу оқим эрамиздан олдин 4 асрда юзага келган. Унинг ёрқин намоёндаси Шан Ян ушбу фикрни тарғиб қилган: “Табиат қонунлари нарсаларнинг ривожланишини белгилайди. Инсоният ҳам ўз қонунларига эга бўлмоғи лозим. Чунки бу қонунлар кишиларга уларнинг ҳаракатлари мезони бўлиб хизмат қилади”.
*Ван Чун- Милоднинг 27 йилида туғилган. У ўзининг “Лун Хэн” асарида ўз ғоясини шундай баён этади:
“Тарих давра бўйлаб ривожланади, сўнг ўлимга юз тутади, сўнг бу ҳол яна такрорланади”.
- Билишимча, Ван Чун “Лун Хэн” асари билан довруқ қозонган. Бироқ мен унинг мавжудот ўз-ўзидан вужудга келиши ҳақидаги фикрига қўшилмайман. У оламни яратган “Осмон”, яъни Тангрини рад этади. Ўз-ўзидан ҳеч нарса яралмайди. Масалан, биз яшаб турган шу тош уй ҳам ўз-ўзидан бино бўлмаган. Мен ҳам, сизлар ҳам, бутун мавжудот ҳам. Тош уйнинг қурувчиси бўлганидек, борлиқнинг ҳам яратувчиси бор.
- Ван Чун табиатан туғма қобилият, истеъдод, даҳо, билим мавжудлигини ҳам тан олмайди, - деди Эшил алп Ҳоқонни қувватлароқ, - Зардушт, Будда, Ўғузхон, Искандар, Арасту, Конфуцийларни туғма доҳий, даҳо эканликлари сир эмас-ку?!
- Менимча, Онгдан туғилган борлиқ. Демак, Онг - бирламчи, Борлиқ - иккиламчи.
- Агар шундай бўлмаганда, Янчар, Ер тараққиётдан тўхтарди. Дунё даҳолар билан ўсувда.
- Тўғри ечимга келдинг, Енгиш, - алп Ҳоқон яна гап тизгинини тутди, - бизлар ҳам ўз қоринлари қайғусида яшайдиган оломондан фарқ қиламиз. Қандай?
Ўз ақл-идрокимиз билан,
Зулмни ўзгартириш фикримиз билан,
Шу йўлда курашишимиз билан.
Мэн Мин бу тортишувлардан аччиғланиш ўрнига баҳра оларди. Йигитларга тиниқ меҳр билан боқароқ тиниқ қувонч билан дерди:
- Менинг кўз ўнгимда ўсаяпсизлар, болалар.
У “ўсаяпсизлар” сўзига алоҳида урғу берарди. Буни йигитлар ақл, онг маъносида англароқ тўғри талқин қилардилар.
Йигитлар нафақат ақл, онгда, балки, куч-қувватда ҳам беқиёслик поғонасига кўтарилардилар. Уларнинг бўйлари чўзилди. Елкалари кенгайди, жағ суяклари бўртиб чиқди. Юзлари эса тошдан йўнилганга ўхшарди. Улар юрганларида, ҳаракатланганларида ва машқларда кишига қўтосларни эслатарди. Алп Ҳоқон бир сония вақтини ҳам зое кетказмасди. Машғулотлар тугаши билан Уланни ёзишда давом этарди. Тузук аста-секин поёнлаб борарди.

28.

725 йилнинг буқа (апрел-май) ойида, бозор куни эрта тонгда алп Ҳоқон ўзгача шавқ билан уйғонди. Бунинг сабабини ўзи ҳам билмайди. Бироқ кўнгил яхшиликни ҳам, ёмонликни ҳам олдиндан сезади. Унинг дилида аллақандай хавотирга чулғанган бебошбоқ қувонч туғён урди. Ўнг кўзи қичиди. “Наҳот, шундай олис юртда яқин кишим билан учрашсам? – дея ўзига-ўзи савол берди, - йўқ, янглишаяпман. Лекин кўзи қичишда, қовоғи тортишда, киприклари пирпирашда давом этди. Эшил, Енгиш ва Янчар шаҳар айлангани ва шу билан бирга бозор қилгани кетишди. Алп Ҳоқон

Уланни ёзишга ўтирди. Ёзолмади. Турди, хонада у ёққадан, бу ёққа юрди. Аммо қалби ҳаловат топмади. Билъакс баттар ҳаприқди. Негадир, ихтиёрсиз бир йўсинда ўша енгил, ихчам қора чакмонини кийди. “Бироз айланиб келаман, - деди ичида, - йўқса, бу ҳолда ишлолмайман”. Сой ёқалаб оқимга қарши юрди. Энди юраги ҳам ўзига эшитилар даражада дук-дук урмоқда. “Бундай ҳолга тушганимни эслолмайман, - деб ўйлади, - нимага?” Қанча ўйламасин, сабабини топмади.
Хийла юргач, ўша, доимий равишда сакрашга одатлангани - кул ранг қоя ёнидан чиқди. Тўхтади. Сувга қараб, жим қолди. Қора булутлар орасидан қуёш мўралади. Қоя сояси тошқин сойда лўкиллаб тебранди. У ўзи сезибми, сезмайми, аниқ айтиш қийин, ёввойи такадай қояга тирмашди. Ўша, ўзи сўнгги марта сакраган нуқтага етганда, тин олди. Сўнг бироз иккиланиб турди-да, яна икки қулочча юқорига ўрлади. Алп Ҳоқон шамол кучайганидан хиёл хавотирга тушди. Сойда унча сезилмаётган эди. Бу юксакликда эса... Худди тирик жонзотдай овоз чиқаради, ғувуллайди, унинг чакмонини юлқилайди, сочларини тўзғитади. Орқа ёқини қоя тўсиб тургани учун олдин икки ёнига кўз ташлади. Бир тирик жон кўринмади. Сўнг қарши томонга боқди. Ўнгурда уч қиз чукри термоқда. Ё чечакмикан? Алп Ҳоқон қанча тикилмасин, буни билолмади. Қизларнинг ўзлари ҳам эртаклардаги митти одамчалардай кичрайиб кўринмоқда.
Бургут юксак қоядан учишга шайланганда ўзини эркин ва мағрур тутади. Ҳаяжонланмайди. Иккиланмайди. Хавф-хатарни ҳис этмайди, мутлақ ишонч ҳисси билан қанотларини кенг ёзиб, аммо қоқмай, қуйига энади.
Алп Ҳоқон бургутдан шуни ўзлаштирган бўлса ҳам, ҳозир негадир, унинг кўнгли нотинчроқ эди.
“Ҳар қалай, мен бургут эмасман, - дея ўзини-ўзи овутди, - одамман. Шу сабаб, балки шундай туюлаётгандир? Лекин ўзимни ҳар қачонгидан кўра тетик, енгил ҳис этаяпман-ку”.
Одам боласи бир соат, ҳатто бир дақиқадан сўнг ўз ҳаётида нималар бўлишини билмайди. Шу вақт ичида у балки ҳалокат ё бахтга, балки ғам ё севинчга йўлиқар? Бу ёлғиз Яратганга аён.
Алп Ҳоқон Тангрига таваккал қилиб учди. Шунда тугмасиз чакмони бургут қанотларидай кенг ёйилганини туйди. Қизларнинг хавотирли чинқириқлари қулоғига чалинди. Бундан бир сония хаёли қочди. Натижада олган мўлжалидан сал адашди. Яъни бир қадам четга, нотекис ўсган ўтлар устига қўнди. Оқибат: сўл оёғи қуйига сирғалиб қайрилди ва ўз мувозанатини йўқотди. Йиқилди. Ҳушидан айрилди.
Бир қадам...
Шу бир қадам алп Ҳоқоннинг ҳаётида ўчмас бурилиш ясади. Бу унинг тушига ҳам кирмаган эди...
У инграб кўзини очди. Тепасида бир қиз йиғлаб турибди.
- Ойол! – деди буюк ҳаяжон билан Ҳоқон, - Ойол!
- Тирикмисиз?! Тангрига минг шукр!
- Ойол! – алп Ҳоқон қизнинг ўзига сеҳрлаб қўювчи тим қора кўзларига

ҳайрону лол тикилди. – Сиз қандай қилиб бу ерларга келиб қолдингиз?
- Мен бошқаман... – Маъюс жилмайди қиз.
- Йўқ, Сиз Ойолсиз! – У қалқмоқчи бўлди. Бунга чап оёғи изн бермади. Тиззасини чангаллаб ингради.
- Қизлар табибни олиб келишга кетишди. Озгина сабр қилинг. Озгина.
- Ойол!
Қиз: “Ҳали ҳуши ўзидамас”, деган гумонга борди.
Алп Ҳоқон қизнинг кўзида ачиниш белгисидан ўзга нарсани кўрмади. Шунга ўзига-ўзи ишонмай шубҳага тушди.
“Балки, туш кўраётгандирман?”
Алп Ҳоқон телба одамдек кўзини бир неча марта юмиб, очди. Йўқ, ўнгги. Тепасида ОЙОЛ.
- Нега менга ёт кишидай қараяпсиз, Ойол?
- Мен бошқаман.
- Ундай деманг.
- Сиз тинчланинг, ўзингизга келинг?
- Мен ўзимдаман, ўғлимиз қани?
- Мен энди ўн етти ёшга тўлдим, қиз боламан. Қаттиқ тушдингиз, шунинг аломати, алаҳсираётгандайсиз.
- Йўқ, Ойол, йўқ, эс-ҳушим жойида, Сиз Ойолсиз.
- Эй, Тангрим-ей! Тушунсангиз-чи, ахир... – Қизнинг миясига ногоҳ бир фикр урилди, шунга гапини тугатмади, унга хавотир билан жовдираб тикилди: “Наҳот эсидан айрилган бўлса? – Қўрқиб ўйлади у, - ё туғма шундаймикан? Бўлмаса, шунча баланддан сакрармиди?”
Алп Ҳоқон ундаги кескин ўзгариш ва ваҳмни туйди. Бу уни иккиланишга олиб келди: “Чинданам ҳушим ўзимдамасми?” – у буни билиш истагида лорсиллаб оғриётган чап тиззасини жон-жаҳди билан чангаллади. Даҳшатли оғриққа чидолмай додлаб юборди.
Қизни баттар қўрқув босди. Юзидан қон қочди. Тиззалари титради. Алп Ҳоқон буни уқаркан, унга ортиқ савол беришдан ўзини тийди. Қизнинг бўй-басти, юз-кўзи, бурун, қулоқ, дудоқлари, ёноқларидаги митти қора холлари, овозу боқишлари, бари-бари Ойолни эслатди унга. Йўқ, “эслатди” сўзи ўринли эмас. Қиз Ойолнинг ўзи эди. Айнан ўзи эди. Фақат туркча сўзларни хитойчага аралаштириб гапириши айро эди.
“Тавба! – деди ичида алп Ҳоқон, - тавба! Ҳиндистон қаёқда-ю, Хитой қаёқда? Бир-биридан қанчалар узоқда? Бир-биридан ер билан осмонча фарқ қилади. Шунга қарамай, бундай ўхшашлик! Ақл бовар қилмайди. Яна уни менга дуч келганига қара. Минг йилда ҳам бундай ҳодиса юз бермайди. Бу чин мўъжиза! Тангрининг қудратидан далолат бу! Олам сир-синоатга лим. Бунга шак келтириш ёзуқ. Шундан келиб чиқиб қаралса, Хитойда Ойолга ўхшаш қизнинг туғилиши ҳам Яратганнинг бир ишида. Ёки бу қиз менга Ойол бўлиб кўринаяптими? Жинми? Жодугарми?”
Алп Ҳоқон кўнглига келган фикрини аниқлашни истади. Ичидаги ғулғулани қизга сездирмасдан вазмин овозда деди:
- Сизни чўчитиб юбордим, гўзал қиз, мени кечиринг. Лекин мен Сиз ўйлагандай телба эмасман, ҳақиқатни кейин билиб оласиз.
- Одамнинг ичидагини уқоласизми?
- Кўзингиз айтаяпти.
- Мени тушунинг. Мен ҳақда ёмон фикрга борманг.
- Буни хаёлингизга ҳам келтирманг.
- Туркмисиз?
- Бир уруғданмиз.
- Мен... Биз...
- Айтманг. Уруғ ўзгармайди. Буғдой буғдойлигича, олма олмалигича, бўри бўрилигича қолади. Турк ҳам шундай. Борлиқ шу йўсунда яралган, шу йўсунда яшайди. Охиротгача.
- Менинг кўнглим учун айтаяпсизми бу гапни?
- Бундай хаёлга борманг, - алп Ҳоқон қизарди.
- Овутманг. Менга ясама гап ёқмайди. Мен кўриб турганим – ҳақиқатга ишонаман. Ҳақиқат мени ота-онамдай азиз, Тангридай азиз. Сувни саҳрога сингмайди дейиш хато.
Алп Ҳоқон унга жавоб бериш учун оғиз жуфтлади. Аммо улгурмади. Қизлар табиб билан келишди. Унинг дами ичида қолди. У табибнинг кўримсиз юзидаги ўзига ишонч руҳи билан суғорилган самимий ифодани китобда ўқигандек ўқиди. Шунда, беихтиёр миясига ушбу сўз келди: “Ҳозирнинг ўзида оёққа тураман!” Тангри кўнглига солган экан. Табиб унинг сўл тиззасини чечак мойи билан авайлаб силаб, сийнади. Шунга қарамай, алп Ҳоқон оғриқдан ингради.
- Тангри деган одам экансиз, оёғингиз синмабти, чиқибти, - деди табиб Хитой тилида ғилай кўзини тўсган сочини четга суриб, - энди, бир зум чидайсиз.
Табибнинг сўзи билан қизлар алп Ҳоқоннинг оёқ ва қўлларини ушлаб туришди. Табиб унинг чап оёғини қўлларига олиб, кутулмаганда қаттиқ тортди. Алп Ҳоқоннинг кўзларидан алвон учқунлар сачради. Сўнг кўнгли равшан тортди. Табиб унинг тиззасини бўз билан боғлади. Алп Ҳоқон қотмадан келган бу кичик жуссали одамда ёввойи бир куч борлигини туйди:
“Чайир, фавқулодда кучли, эпчил”.
- Энди ўрнингиздан туринг.
Табибнинг қувончга қотилган сўзи билан алп Ҳоқон қалқди. Бундан қизлар жуда севиндилар.
- Чексиз раҳмат! – Алп Ҳоқон табиб билан қизларни олқишлади. – Сизлар бўлмаганда мени бу ерда бўрилар еб кетарди. – Доим омон бўлинглар!
- Сизни Тангри асради, - деди табиб, - биз воситачи бўлдик, холос.
Нафсиламбирни айтганда, алп Ҳоқон фалокат юз берганига ҳам, ундан соғ қолганига ҳам шукр қилди. Беқиёс соғингани - “Ойол”ни кўрганининг олдида бу нима деган гап? Шу кунга йўлиққани учун Яратганга тавалло қилди.



Алп Ҳоқон табиб ва қизларни қўярда-қўймай тош уйга бошлади. Йўл-йўлакай улар билан танишиб олди. Табибнинг оти Ким Сун, қизларники Ай-им, Гун-сай экан.
- Менинг исмим Ойол, - дея маъноли кулди “Ойол”.
Табиб ҳам, қизлар ҳам бу ҳазилни англашмади. Шунга Гун-сай ёлғондакам уни жеркиди:
- Су-юм дегин.
Алп Ҳоқон ҳали ҳам уни Ойол эмаслигига бир ишониб, бир ишонмаётган эди. Гун-сайнинг сўзидан кейин у: “Бу қандоқ тақдир ўйини?” дея ўзини-ўзи саволга тутди. Аммо саволига ҳеч замон аниқ жавоб тополмаслигини ҳис этди. У бундан ҳам куйинди, ҳам суюнди. Шу билан бирга, қалбининг бир четида ундан айрила олмаслигини ҳам туйди. Шунда биринчи Ойолни ўйлаб, юрак-бағри эзилди.

29.

Йигитлар “Ойол”ни кўриб, ҳайрату таажжубдан бир лаҳза тонг қотишди. Сўнг бирдан: “Ойол!” “Ойол!” дея телбаларча қичқириб, уни ўраб олишди. Бундан Ким Сун ҳам, Ай-им, Гун-сай ҳам ҳеч нарсага тушунолмай ёқа ушлашди. Шунда Су-юмнинг хаёлидан шу гап кечди: “Алп Ҳоқон бекорга ҳаяжонланмаган экан. Наҳот, мен ўша Ойолга, ўзим ҳеч замон кўрмаганим – Ойолга шунчалар ўхшасам?”
Йигитлар ўзларига нисбатан “Ойолда ҳеч қандай ўзгариш, талпиниш, қувончни сезмагач, “Нега бизга бундай бефарқ боқаяпти?” деб ўйлашди ва шаштларидан тушишди.
Алп Ҳоқон дўстларига кечган воқеани айтди. Гапи сўнгида:
- Бу гўзал қизнинг исми Су-юм, - деди.
Йигитлар унга ишонмадилар:
- Ҳазилни қўй.
- Лақиллатма.
- Қулоққа тепма...
Шундан кейингина табиб билан қизлар бу тушунмовчилик сабабини англашгандай бўлди. Ким Сун йигитларга чинни айтди:
- Су-юм Оқ Хуннинг қизи бўлади. У кўз олдимда туғилиб ўсди. Унинг Ой Хун деган акаси ҳам бор. Буларнинг келиб чиқиши Ўғузхон уруғига бориб тақалади. Хитойлар уни “Су-юм” дейишади. Аслида у “Су-юм” эмас, Суюм, яъни Суюмли дегани. Энди ўхшашлик масаласига келсак, Кашмир водийсида асосан сақалар яшайдилар. Улар табғачлар билан туғишган эл. Яъни, хун-турк уруғлари , менинг кўп умрим Тибет, Ҳимолай тоғларида ўтади. Доривор ўтлар тераман. Кашмирда сақалар билан қўнишганман. Мен уларни биздан (табғачлардан) айро жиҳатларини кўрмаганман. Балки, Суюм билан Ойолнинг бош боболари оға-ини-қондош бўлгандир? Афсуски, буни аниқлаш қийин. Чунки орадан узун-узун йиллар ўтган. Балки, замонлар кечароқ бир фан вужудга келар: у айро-айро юртларда яшовчи, бироқ бир- бирига икки томчи сувдай бенгзовчи кишиларнинг келиб чиқиш тарихини аниқлаб берар.
- Агар улар бир-биридан миллати, тили, ирқи билан фарқ қилсалар-чи? – Қизиқсиниб сўради Енгиш.
- Айросиз. Ҳар элнинг таркибида ўзга эл вакиллари ҳам яшайдилар. Буни, ҳатто ўзлари ҳам билмайдилар. Масалан, ўзларининг туб келиб чиқиш тарихини Хитой бўлмаган, лекин ўзларини “хитойман” деб юрган хун, жапўн ё корейлар озми? Тумонот-тумонот. Чунки уларнинг қайси бир қондошлари ўзлари мутлақо истамаган ҳолда, аммо замонлар сиқувида шу миллат таркибига кириб-сингиб кетган. Узун, жуда узун асрлар хотирани ўчириб ташлаган.
- Сиз ҳақсиз, табиб, - унинг фикрини тасдиқлади алп Ҳоқон, - бироқ ҳеч нарса изсиз йўқолмайди. Агар сиз ўзлигини унутган ва ўзларини “хитой”, деб билгувчи у кимсаларга синчиклаб боқсангиз, шубҳасиз, уларнинг юз тузилишида сақланиб қолган Жапўн, Хун, Корей миллатларига хос аломатларни кўрасиз. Лекин улар миллий хотирадан жудо бўлганлар. Бу кишиларни энди ҳеч қачон аслига қайтариб бўлмайди.
- Ақлли кўринади бу йигит, - беихтиёр кўнглидан кечирди Суюм, - унинг ўзига жодуловчи ва қандайдир курашга чорловчи кўзлари дам ғам, дам алам, дам нафрат, дам изтироб, дам қувонч ўтлари билан порлайди. Мен уни олдин ҳам кўргандайман. Қаерда? Эслолмайман”.
Йигитлар қўноқларни сой бўйидаги оқ қайин оғочидан ясалган сўрида турли пишириқлар билан сийлашди. Табибга оқ узумдан ҳозирланган бўза ҳам қуйиб беришди. Ўзлари ҳам одам боласи ишониши қийин бўлган бу такрорланмас, ҳайратланарли учрашув ва танишув учун бир қултум – бир қултумдан ичишди.
- Худди туш каби, - деди Янчар.
- Ақлга сиғмайди.
- Минг йилда ҳам бундай ҳодиса бўлиши қийин, Эшил, - уни қувватлади Енгиш.
- Чўпчак дейсин, - деди Ким Сун.
Алп Ҳоқон соғ-омон қолгани ва Ойолнинг “эгизаги”га дуч келгани учун Ким Сун, Ай-им ва Гун-сайга бир тангадан олтин улашди. Қизлар рад этишди.
- Бу - турк удуми, - қатъий турди алп Ҳоқон.
- Бу удумми ёки иримми? – қизиқсиниб сўради Ким Сун.
- Удум.
- Бизда ҳам шундай.
- Бўлмаса, пайсалга солманглар, - ҳазиллашди йигитлар. Қизларнинг яноқлари ўтдай ёнди.
Олишди.
Табиб ичкиликни хуш кўрар экан, шекилли ёки оқ бўза ёқиб қолдими, ишқилиб, яна бир коса май ичди. Айрим кишиларга чағир ёқади. Унинг юз тиришларини ёзади, мудроқ кўзларини порлатади, тортинчоқлигини ҳайдайди ва гап ғаладонини очади. Йигит-қизларнинг кўз олдида Ким Сун яшарди. У ўзи кўрган, билганлари - ҳаётда кам учрайдиган ҳодисалар ҳақида тўлқинланиб сўзлади. Йигит-қизларни, айниқса, Тибет тоғининг мангу музликлар билан қопланган энг баланд чўққисидаги “Одам ғор” воқеаси ҳайратга солди.
- Бир замонлар келиб, - деди у, - ер юзини сув босади. У бутун жонзотни ютади. Инсон уруғи бутунлай йўқолиб кетмаслиги ва Буюк Тўфондан сўнг унинг насли яшашни давом эттириши учун “Одам ғор”га маълум кишилар музлатиб қўйилган. Ҳар минг йилда улар алмаштириб турилади.
Табиб бироз тин олиб, ўз ҳикоясини давом эттириш ниятида эди. Бироқ Янчар ўз қизиқиш - иштиёқини тиёлмай, уни саволга тутди:
- Ўзингиз у ерда бўлганмисиз?
- Мен ўз кўзим билан кўрганим нарсалар ҳақида сўзлайман, - Ким Сун хиёл малол келган овозда жавоб қайтарди. Янчар Ким Сундаги ўзгаришни уқди. Шунга юмшоқ оҳангда сўради:
- У томонларга яна йўлингиз тушармикан, табиб оға?
- Балки эртага, билки бир ойдан кейин, яна Яратган билади, мен ўз кўнглимга қараб иш тутаман.
- Сизга йўлдош бўлсак, малол келмайдими? – Тортиниброқ сўради алп Ҳоқон.
- Қайтага қувонаман, узоққа кўпчилик яхши, ўзингни бардам сезасан, зерикмайсан.
- Бизларни ҳам...
- Йўл оғир, Ай-им, - унинг мақсадини уққани учун гапини бўлди Ким Сун.
- Бизга ишонмайсизми?
Ким Сун қизнинг овозидаги оғриниш оҳангини туйиб, хижолат чекди ва ўзини оқлаган бўлди:
- Узр, мен ҳар эҳтимолга қарши йўл азоби билан хавф-хатарни эслатиб қўйишни ўз бурчим деб билдим, қизлар. Агар ота-онангиз рухсат берса, йўлга ҳозирлик кўраверинг. Йигитларга муаммо йўқ. Чунки бу сафардан Ян Чин билан Мэн Мин мамнун бўлишади.
- Қачон йўлга чиқамиз, Табиб оға?
- Мени руҳлантирдингиз, Янчар. Мен ҳозироқ тайёрман. Аммо бир-икки хастага боғланиб қолган ерим бор. Шу ойнинг иккинчи ярмида...
- О, қандоқ яхши! – Гун-сай табибнинг сўзини бўлиб, унинг бўйнидан қучди.
Қўноқлар кеч қайтишди.
Суюм алла-паллагача ухлолмади. Унинг кўнглидан ихтиёрсиз бир тарзда шу сўз кечди:
“Уйланган-да...”
Ўз ҳаёлидан хижолат чекди у. Унинг борлиғи қизиди. Буни ҳис этар экан, ўзидан норози ўлароқ ғудранди:




“Нималар деяпман ўзи?”
Айни шу паллада алп Ҳоқон ҳам ухлолмай тўлғониб ётар, кўз олдига дам Ойол, дам Суюн келар, сўнг иккови ёнма-ён туриб қолар, қайси бири Ойол, қайси бири Суюм эканини ажрата олмай овора бўлар эди.
“Нега қоядан сакрадим-а? – дея ўзидан-ўзи нафратланди у,- Нега? Сакрамаганимда, уни кўрмасдим. Бу қандоқ тақдир ўйини бўлди? Киши ҳаётини ағдар-тўнтар қилиб юборадиган тақдир ўйини!..”

30

Қисқичбақа (июн-июл) ойида саккиз киши гоҳ чангалзор, гоҳ ўрмон, гоҳ қоя, гоҳ қорли, гоҳ музли довон кечиб, гоҳ отда, гоҳ яёв юриб, бўри, тўнғиз, қоплон, йўлбарс каби ҳайвон тўдаларидан омон ўтиб, “Одам ғор”га чиқишди. Йўл қанча қалтис, хатарли ва машаққатли бўлмасин, бундан бениҳоя лаззат ва ором олишди.
Табиб таърифлаганидек, “Одам ғор”да одамлар бошларини хиёл эгиб, қўлларини тиззаларига қўйиб, абадий музликда муз қотган ҳолда ўтиришибди.
- Уларнинг юраклари ҳар беш сонияда бир уради, -деб тушунтирди Ким Сун.
- Қандай матонатли кишилар! – Суюм ҳайратдан уларга узоқ тикилиб қолди. Ай-им, Гун-сай, алп Ҳоқон, Янчар, Енгиш ва Эшил ҳам.
- Минг йилда бу сирли очунда не-не ўзгаришлар юз бермайди, - деди алп Ҳоқон худди ўз-ўзига гапираётганидек паст товушда. - Не-не салтанатлар, не-не миллатлар, не-не тиллар, не-не динлар, не-не удумлар, не-не кентлар йўқ бўлиб кетади. Уларнинг ўринларига янгилари келади. Илм-фан ўсади, йўқ нарсалар пайдо бўлади. Бу кишилар тирилганда, худди ёт бир оламга тушиб қолгандай, янги авлодлар, янги маданиятлар ичида ўзларини йўқотиб қўймайдими?
Суюм қайси бир замонда “Одам ғор”да бўлгандай ва шу сўзларни эшитгандай эди. Қачон? Кимдан? Эслолмайди. Алп Ҳоқонни ҳам кўргандай эди гўё. Қайси замонда? Қайси маконда? Эслолмайди. Тангри юз, йўқ, минг, йўқ унданда ўнжа асрларда кечган хотираларни ўчириб юборади. Йўқса, ер юзида тартиб бузилади, қиёмат қўпади...
Тибетнинг музлигу қордан узилган ерига, аниқроғи, ўрмонлар бошланаётган қисмига энишганда, тиниқ сув қайнаб чиқаётган булоқ бошига иккита оқ чодир тикишди. Бири табиб ва йигитларга. Иккинчиси қизларга. Кўз илғар ерларнинг бари-бари минг-минг турли ўтлару чечаклар билан қопланган. Улар шунчалар гўзал, ям-яшилки, бундан тунд, тажанг, заҳар кишиларнинг ҳам баҳри-диллари очилади.
Теваракда каклик, зарғалдоқ, зағчаларнинг чуғурлашлари, осмонда қирғий, итолғи, бургутларнинг қанот қоқмай айланишлари, шаббодада ёввойи гулларнинг тўлғонишлари алп Ҳоқонга ҳаётнинг азиз ва бетакрор, абадий эканини эслатди. Унинг қалбида яшириниб ётган гўзал ҳисларини уйғотди. У сержун кўкрагини кенг очиб, шаффоф ҳаводан тўйиб нафас олди. Сўнг:
- Яратганнинг назари тушган ерлар! – деди энтикиб.
Бу пайтда табиб гулханга ўтин териш, йигитлар тоғ ғозларини отиш, қизлар чодирларни тузаш билан банд эдилар.
- Сеҳрланиб қолдингизми?
Кутилмаган бу таниш товушдан орқасига ўгрилди. Суюмнинг ёлғиз ўзини кўраркан, қувончини ичига сиғдиролмай ҳаяжонга лим, аммо титроқ овозда деди:
- Ойол!
- Мен Суюмман, - ўзини ўнғайсиз сезган ҳолда маъюс жилмайди қиз.
- Мени кечиринг, мен ҳали ҳам Сизни Ойол деб ўйлаяпман.
Суюм жавоб қайтармади.
Ёввойи чечаклар оралаб юришди. Алп Ҳоқон унга оқ, зангори, қизил - уч туп гул узиб берди.
- Соғ бўлинг, - қиз яна бир нима дейишга тараддудланди, бироқ ийманди, фақат қирмизи дудоқлари оҳиста очилиб, юмулди.
- Менга бир нима дегингиз келдими, Суюм?
- Сизга шундай туюлгандир? – Қиз қизарди. Аммо унинг тилидан ўз исми мислсиз бир тот билан эшитилдики, бундан унинг борлиғи ором олароқ яйради.
Хийла кезишди.
Бир сўзсиз.
Бир-бирига боқишга ботинишмай.
Гўё ўртада бир тўсма бордай.
Тўсма...
Қандай?
Қайдам?..
Суюмнинг сўзи билан чодирга қайтишди.
Баланд ҳам, паст ҳам эмас, гулхан бир меъёрда ёнмоқда. Эшил ва Енгиш оққайин оғочидан йўниб ясалган узун таёқни икки учидан ушлаб, унга санчилган тўртта ёввойи ғозни ўт узра айлантиришаяпти. Қизлар уларга мароқ билан боқишмоқда.
Митти кўкатлар устига оқ сурп терги ёзилган. Табиб унинг қошида хаёл суриб ўтирибди. Ҳаммалари Суюм ва алп Ҳоқонга бошқача қизиқиш билан қарашди. Гўё уларни биринчи марта кўришаётгандай. Қиз бир айб иш қилиб қўйгандай чўғ тусига кирди. Алп Ҳоқон ҳам ўзини ноқулай ҳис этди.
- Сайр қилиб келаяпсизларми? – Табиб самимий оҳангда сўраса ҳам, алп Ҳоқон билан Суюмга бу бошқача таъсир этди. Улар ўз ички ҳиссиётларини сездирмаслик ва жиловлаш учун булоқдан ҳовучлаб сув ичишди. Сўнг алп Ҳоқон:
- Одам бу ерда ўзини қушдай эркин, руҳан енгил сезади, - деди тўлқинли
овозда, - сиз туфайли биз бундай гўзал масканни кўриб турибмиз, оға.
- Сизлар қанча яйрасангиз, мен ҳам шунча яйрайман, алп Ҳоқон. Ўзи мен таъсирчан кишиман. Ўзимга яқин олган одамлар севинчидан севинаман, қайғусидан қайғураман. Хасталарга ҳам жоним билан қарайман. Улар соғая бошласа, ўзимни осмонда сезаман.
- Шунга сизни Чананликлар яхши кўришади, - Гун-сай табибнинг ёнига келиб, оҳиста ўтирди.
- Бу ерда қанча вақт бўламиз, оға? – сўради Эшил.
- Олти-етти кун. Шу орада шифобахш ўтлар ғамлаб оламан.
- Сизга кўмаклашамиз.
- Соғ бўлинг.
Йигитлар тергига тўрт товоқ кабоб келтиришди. Емоқ олдидан Ким Сун бир коса қирмизи бода ичди. Ғоз этини ҳаммалари мақташди.
- Бундайини кўпдан емагандим, - деди Ай-им.
- Кечқурун каклик кабоб қиламиз,- Эшил унга ўзгача такаллуфу илтифот билан боқди.
Алп Ҳоқон буни илғаркан, уни бир кезлари Уйсинга айни шундай боққанини хаёлидан ўтказди. Ва:
“Севги ҳам абадиймасдай, - деб кўнглидан кечирди, - Енгиш ҳам Гун-сайга бошқача қараб юрибди, - ўзинг-чи, алп Ҳоқон?
“Олдин ўзингга боқ,
Кейин ноғора қоқ”,
дейишади. Ўзинг ҳам Суюмдан кўз узолмай қолдинг-ку. Бу нарсада катта гапириб бўлмайди. Лекин мени тушунса бўлади. Ойол нима, Суюм нима? Икки узукнинг икки кўзи. Шунга ўзимни қўлга ололмаяпман. Ундан ўзимни қанча олиб қочмай, унга шунча тез боғланаяпман. У ақл-ҳушимни ўғирлаб қўйгандай. Ойолга хиёнат қилаяпман. Ўзимни тиёлмаяпман. Қаердан ҳам йўлиқдим-а, бу қизга? Ўзим истамай Суюмни ҳам йўлдан оздираяпман. Менимча, унинг ҳам хаёли жойида эмас. Йўқса, биз билан бирга “Одам ғор”га чиқармиди? Йўқса, боя изимдан келармиди? Икковимизни ҳам кўзга кўринмас бир куч бир-биримизга жодулаб тортаётгандай”.
Шу сонияда Суюм ҳам ўй-хаёл ўрамига ўралиб борарди:
“Нима учун мен унга мунча интилаяпман? Хотини, ўғли бор одамга? Нима учун? Эсимни еб қўйдимми?..”
Бироқ у қанча ўйламасин, ўз саволига аниқ жавоб тополмади. Қалби ақлига қулоқ тутмай қўйди. Аксинча, алп Ҳоқонга талпинишда давом этди. Етти кун у билан бирга (ёнма-ён) доривор ўт терди.
Еттинчи кун алп Ҳоқон Суюмдан бир боғлам гиёҳ олиб, қопга солаётганда, тирсаги бехос қизнинг ҳандалакдай етилаётган маммасига тегиб ўтди. Бу - Суюмнинг борлиғини жимирлатиб юборди. Юзи лолага айланди. Алп Ҳоқонда ҳам шу ҳол юз берди. У қизни баттар хижолатга қўймаслик учун ундан кечирим сўрашга андиша қилди. Буни Суюм ҳис этди.
Етти кун етти ондай ўтди.


31

Тибетнинг оқ қайин, қарағай, арча ва бошқа оғочлар қуршаган қуйи қисмига, Хан-Су (Хон-сув) қирғоғига қуёш ботаётган чоғда энишди. Уфқ ўтдай ёнаётир. Қоя ва чўққилар олтин мисол товланаяпти. Дарё бўйига икки чодир тикишди. Табиб ва йигитлар сувга шўнғишди. Саккиз арғумоқни ювиб - тарашди. Қизлар кўз тушмас хилватда чўмилиб қайтишди. Ҳаммалари озода кийимда яшариб кўринишмоқда. Хитойча либослар табғач қизларига ярашиб турса ҳам, алп Ҳоқон табибга ушбу сўзни айтишдан ўзини тўхтатолмади:
- Сақалар ҳиндчага мойил кийинадилар. Табғачлар эса Хитойчага...
Бир туғишган бу хунлар ўз миллий уст-бошларини унутиб қўйганлар.
- Илдиздан узилиш оқибати бу.
- Бу Яратгандан, Эшил, - деди Енгиш, - бу тақдир.
- Тузалмас тақдир!.. – Қўшимча қилди Янчар.
- Умидсиз шайтон, - Табибнинг юз-кўзига ғам ёйилди. -Ҳар қалай тилимизни сақлаб келаяпмиз. Тангрига шукр!
Қизлар бир-бирига маъноли қарашди. Лекин йигитларнинг гапида жон ва дард борлиги учун бир сўз дейишмади.
Еру кўкка қора тўсма ёйилди. Дарё ва ўрмон гувулллаши кучайди. Ҳаво сезиларли совуди. Гулхан ёқишди. Эшил билан Енгиш каклик кабоб ҳозирлашди. Табиб қора узум бодасидан ичди. Йигитлар ҳам татиб кўришди. Ўтнинг сирли ёниши, ойнинг сокин сузиши, юлдузларнинг жимир-жимирида иштаҳа очилди. Табиб бўза таъсирида хиргойи қилди:
Ҳаммаёқ қоронғу,
Кўринмас бир ёғду...
Йўл йўқ ё бир сўқмоқ
Ўтиб бўлмас ботқоқ...
Ким Сун кўзачадан тағин бир коса май қуйиб ичди. Сўнг хиргойида давом етди:
Адашдим зулматда,
Умрим ғам, ҳасратда
Кечмоқда бесамар
Юрагим зор йиғлар...
Узоқ куйлади,
Йиғлаб куйлади.
Гарчи табиб қўшиқ айтиш санъатидан олис бўлса ҳам, унинг хазин овозидан
Кўнгиллар бўшади,
Кўнгиллар бўзлади.
Алла-паллада ухлашга ётдилар. Қуёш ёйилганда алп Ҳоқоннинг ҳаётида яна бир эртаксимон воқеа юз берди. Умрида салмоқли ўрин тутгувчи ва ўчмас из қолдирувчи воқеа...


У Хан-Су бўйлаб йўлга тушди. Ёнида Суюм. Остларида учқур арғумоқлар. Қаерга йўналаяптилар? Ўзлари ҳам билмайдилар. Аммо оёқлари тортган томонга силжияптилар. Секин. Сўзсиз. Алп Ҳоқон кўтаринки кайфиятда. Балки ёнида гўзал Суюм борлиги учундир? Қайдам? Ўзи унинг ҳаётида бирон янгилик, бирон бурилиш юз бергудай бўлса, руҳияти шундай юксак бўлади. Юраги ҳаприқади.
Дарёнинг соғ (ўнг) қирғоғидан қарағай ўрмон бошланган. Сўл соҳилида эса чечаклар билан безанган яшил ўтлоқ ястаниб ётибди. Ундаги сийрак ўсган оғочлар кўзни қувонтиради. Туйқус бир чиқиримча нарида, ўтлоқнинг Хан-Су билан туташган ерида оч пушти, зангори, қизил, нопормон чодирлар кўринди. Теварагида кишилар ғимирлашмоқда.
- Шохона чодирларга ўхшайди, -Суюм тиниқ жилмайди.
- Балки?
Чодирлардан уч юз қадамча берида, ўрмоннинг шундай чеккасида уч қиз чечак теришаяпти. Бошларида - гулчамбар. Қуёш нурига йўғрилаётган осмон ҳам, ҳовурсиз ҳаво ҳам тиниқ. Инсон қадами етмаган олис, қорли чўққилар кўзга севинч бағишлайди. Одам ундан афсонада ҳам учрамайдиган ғурур туяди.

Кутилмаганда отларнинг қадамлари сустлашди. Қулоқлари динг бўлди. Жониворлар яна пича юргач, эгалари измисиз тўхташди. Алп Ҳоқон ўз тулпорининг феълини билгани учун: “Бир хавф бор”, деб ўйлади. Атрофга кўз югуртирди. Қизлардан тахминан юз эллик қадам берида бир йўлбарс ўсиқ ўтлар аро ерга қапишган ҳолда улар томонга секин, сездирмай судралиб келмоқда. Гўё аждардай. Алп Ҳоқон елкасидан ёй ва ўқларни олди. Улар бутоқлар панасида эди. Шунга йўлбарс одамларни кўрмади. Қолаверса, йиртқичнинг диққат-эътибори қизларда эди. У судралишда давом этди. Бироқ ортиқ чидолмади. Ўлгудай оч эди. Бу унинг ич-ичига чўккан қорнидан ҳам сезилиб турарди. Шунга у ваҳшат сочароқ хириллаб, қизлар сари учди. Кутилмаган бу балодан улар даҳшатга тушиб, чинқириб юборишди. Худди шу оннинг ўзида алп Ҳоқон йўлбарсга кетма-кет учта ўқ узди. Иккитаси унинг бошига, бири оч биқинига қадалди. Йўлбарс юқорига сапчиб бўкуриб қулади. Алп Ҳоқон йиртқичнинг устига от қўйди. Бироқ йўлбарс жон талвасасида тўзғиб туриб, гандираклаган ҳолда қизларга отилди. Оралиқ тўрт-беш қадам қолганда, алп Ҳоқон унинг олдини тўсиб чиқди ва манглайига қилич тортди. У хириллаб йиқилди.
Алп Ҳоқон отдан сакраб тушди. Юракларида-юрак қолмаган қизлар уни ўраб олишди. Уларнинг юзларида қон қолмаган, кўкраклари титрар, киприклари пирпирар, дудоқлари очилиб-юмиларди. Бироқ унлари чиқмасди. Бу қаттиқ қўрқишгани аломати эди. Суюм, сўнг қизларнинг қариндошлари қий-чув солиб етиб келишди. Ҳаммаси зўр ҳаяжон, зўр қувонч қуршовида алп Ҳоқонни олқишлаб, қучоқлаб ўпа кетишди.




32

Уч гўзалнинг бири Хитой шаҳаншохининг қизи-малика Ни-ни. Иккови эса унинг канизаклари – Ин-цзи билан Ма-ди эди. Алп Ҳоқон билан Суюмни қўярда-қўймай шаҳаншоҳ ҳузурига боришга кўндиришди. Бу ҳақда маликанинг одамларидан бири табибга хабар етказди. Ва Чананда учрашишларини ҳам айтди.
Хитойча услубда қурилган беқиёс гўзал саройда қўноқларни тиниқ ҳурмат билан кутиб олишди. Шаҳаншоҳ ва унинг хотини ёлғиз қизларини ўлим чангалидан қутқазиб қолгани учун алп Ҳоқонга қайта-қайта ташаккур билдиришди. Зиёфат беришди. Шунда Ни-ни яширинча алп Ҳоқонга бот-бот боқишдан, йўқ, тўғрироғи, термулишдан ўзини тиёлмади. Унинг оҳу кўзларида миннатдорчилик, олқиш, қувонч ҳисларига қотилган севги ҳам зоҳир эди.
“Бундай кўркам, ботир, кучли йигитни умримда кўрмаганман, - деб кўнглидан ўтказди Ни-ни. – Унинг юз-кўзлари одамни ўзига ипсиз боғлаб қўяди...”
Ўтириш сўнгида шаҳаншох Алп Ҳоқон ва Суюм билан алоҳида суҳбат қурди. Алп Ҳоқон ўрни билан унга нима учун Хитойга келгани ва бош мақсадини қисқача баён этди. Йигитнинг нияти ва тозалиги шаҳаншохга ёқди. Бундан севинди ҳам. Чунки у оламга таҳдид солаётган, ҳатто Улуғ Хитой деворигача етиб келган* араб босқинчиларига ва унинг динига ҳуши йўқ эди. Шу сабабли шаҳаншох ўйлаб туриб алп Ҳоқонни саволга тутди:
- Туркистонга қачон қайтасизлар?
- 746 йил балиқ* ойида.
- Мен сенга кўмак беришни истайман, йигит.
Алп Ҳоқон шаҳаншох сўзининг самимийлигини туяркан, қувончу умидга ғарқ овозда деди:
- Агар сизга малол келмаса, олий зот, айтай: мен ҳарбий кўмакка, биринчи галда қурол-яроғга муҳтожман.
- Ҳозирча беш юз туя кўтаргулик яроғ бераман. Тевалари билан. Кўнглимдан. Агар зарурат туғилса, кейин қўшин ҳам жўнатаман. Ғалабадан сўнг ҳар икки томонга фойдали алоқа ўрнатамиз, деб умид қиламан...
- Буни Тангридан сўрайман, олий зот.
- Карвонни қачон, қаерга, кимга юборайлик?
- Ижозатингиз билан, олий зот, карвонга менинг Янчар отли дўстим йўл бошловчи бўлиб боради. Яна Исфижобга алп Турғун тоғамга бир энлик хат ҳам ёзиб бераман. Вақт масаласи Сизга боғлиқ, олий зот.
- Яхши, Янчарни эртагаёқ бизга юбор. Шу ойда карвон йўлга тушади.


*Улуғ Хитой деворигача етиб келган, - Қутайба ибн Муслимнинг туғор (шарқий) Туркистонга босқини. Таҳминан 710-714 йиллар.
*Балиқ ойи – (феврал-март)
- Сизни Яратганнинг ўзи ярлақасин, олий зот, - алп Ҳоқоннинг борлиғи мислсиз қувонч билан тўлди. Бундан Суюм ҳам ўзини бахтиёр ҳис этди.
Севинч ва бахт кишини яшартиради, гўзал қилади, илҳомлантиради, кучига-куч қўшади, буюк орзулар сари етаклайди. Ҳозир алп Ҳоқон ҳам шундай бир ҳолатда эди. Унинг кўриниши гўё чўққидан осмонга парвоз қилган бургутга бенгзарди.
Шаҳаншох алп Ҳоқоннинг кўзидаги шиддат ва исённи кўраркан: “Унинг вужудига бўрон яширинган”, деб кўнглидан кечирди. Буни унга сездирмаслик учун Суюмга маҳлиё аралаш синчков боқиб деди:
- Бу ёш, гўзал хоним бизнинг табғач қизларимизга ўхшайди.
- Ҳа шундай, олий зот, - алп Ҳоқон унинг сўзини тасдиқлади.
- Бир-бирингизга жуда моссизлар, эл сўзи билан айтсам, узук ва унинг кўзидай.
Суюм анор сувидек қизарди. Алп Ҳоқон ҳам.
- Турмуш қурганмисизлар?
Алп Ҳоқон нима дейишини билмай, Суюмга қаради. Қизнинг алвон дудоқлари ихтиёрсиз бир тарзда очилиб-юмулди:
- Энди...
Шаҳаншохнинг қийиқ кўзларию юпқа лабларида қувонч порлади. Бу унинг кибр-ҳавога қоришган тунд, юмалоқ юзини ёриштирди. Алп Ҳоқон наздида хуникроқ кўринган бу кас, энди кўркам бир кишига айлангандай бўлди.
- Ҳа, яхши, бизга куёв бўлишнинг ўзи ҳам бир шараф. Қутлайман! Яратганнинг ўзи йўлларингни очсин! Энди, демак, биз қариндошмиз. Энди, демак, бир оёғинг Чинда бўлади, алп Ҳоқон.
- Шундай, олий зот.
Шаҳаншох яхши ният билан икки ёшга икки оқ от ва бир кўза олтин совға этди.
- Тўйга бу, эзгу мақсад йўлига бу, - деди ўктам овозда ва бир зум тин олгач, қўшимча қилди,-бу ноёб, учқур отлар асли Турондан, Даван* зотидан.
Ота- болалардай хайрлашдилар. Ни-ни ушалмас армон билан алп Ҳоқонга термулиб қараб қолди. Буни Суюм сезса ҳам, сезмасликка олди. Бироқ унинг қалбида Ни-нининг севги ўти-ла ёнаётган армонли нигоҳи абадга сақланиб қолди. Шу билан бирга, унда ачиниш ва рашқ ҳисси ҳам уйғонди. Алп Ҳоқон Ни-ни билан Суюмдаги кечинмаларни сезса ҳам, ўзини сезмагандек тутди.
Оқ отларни минган, ўз арғумоқларини етаклаган ҳолда ўй-хаёллар билан йўлда давом этишаркан, иккови ҳам ўртага чўккан сукунатни бузишга ботинишмасди. Нафсиламбирни айтганда, Суюм кечган воқеадан ҳайратда эди. Алп Ҳоқоннинг ўзи ҳам. У: “Яратганга шукр! – дерди ичида такрор ва такрор, -ишим юришаяпти. Бир замонлар Кўмак Оқин:


*Довон – Хитойлар эски замонда Фарғона водийсини шундай деб айтишган.


“Алп Ҳоқоннинг йўлини Тангри очади”, деган экан бобомга. Довуд, Лука
устозлар ҳам шунга ўхшаш гаплар айтишган. Яна Яратганнинг ўзи билгувчи. Ҳар қалай, ҳозирча, омад мени четлаб ўтмаяпти. Бу афсонадай туюлса ҳам, чин”.
Бора-бора алп Ҳоқоннинг хаёлини Суюм эгаллади. Эсига шаҳаншох саволи ва Суюм жавоби тушди:
“Турмуш қурганмисизлар?”
“Энди...”
“Энди-кўнглидан ўтказди алп Ҳоқон, - тақдиримдан кўраман. Яратганнинг ўзи мени иккинчи Ойолга рўбарў қилди. Шаҳаншохга ҳам сўз берилди...”
- Эсингиздами, тоғда чечак териб юрганимизда, - туйқус алп Ҳоқоннинг хаёлини бўлди Суюм, - Сиз: “Менга бир нима дегингиз келдими, Суюм?” – дегандингиз. Мен: “Сизга шундай туюлгандир?” деб ичимдагини яширгандим.
- Эсимда, Суюм.
- Энди, ортиқ яширолмайман, - у бу гапни айтишга айтди-ю, айтганига пушаймон егандай ўйланиб қолди.
Алп Ҳоқон уни қистамади. Ўз ҳолига қўйиб берди. Суюм энди орқага йўл йўқлигини англади ва майин, титроқ овоз билан қалбини очди:
- Сиз билан илк учрашганимизда, менга эски танишдай туюлгансиз. Лекин, ўшанда Сизни қаерда кўрганимни эслолмадим. Энди эсладим: ўша қоя... Оёғингиз чиққан он... Бошингизда турганим... Табиб... “Одам ғор”... Йўлбарс... шаҳаншох билан учрашув... совғалар... ҳаммасини эсладим.
- Қандай? – таажжуб ичра сўради алп Ҳоқон.
- Тушумда кўрганман.
- Қачон?
- Ўн беш ёшимда, қовға* ойида.
- Тавба! Сизда бир хислат борми, дейман.
- Менимча, сизда...
- Кейинини ҳам айтинг, Суюм.
- Кейин... Кейин... Кейин... айтсам, ишонмайсиз.
- Ишонаман. Сизга ишонаман.
- Чўпчак дейсиз.
- Ялинтирманг, илтимос.
- Уяламан.
- Сизда журъат бор.
- Қаердан билдингиз?
- Шохга “энди...” дедингиз-ку.
Суюмнинг томиридаги қон юзига тошди.
- Одамни... – У гапини давом эттиролмади.
- Фаҳмимча “энди...”ни кўзда тутаяпсиз?
- ...


*Қовға ойи – январ-феврал.
- Топдимми?
- Тангри бизни бежиз учраштирмади. Ойолга ўхшашлигим ҳам бунга бир мисол, - Суюм алп Ҳоқонга ботиниб боқишга ўзида куч тополди. У қизнинг нигоҳида севги яширинганини ҳис этди.
- Вақти келиб, мен Сизга бундан-да ажабланарли сўз айтаман.
- Ҳозир...
- Йўқ-йўқ, - уни бўлди Суюм, - ҳозирмас. Тақдир боғлаганда... – У сўнгги икки сўзни айтганини ўзи ҳам сезмай қолди. Бундан унинг юзи оловдай алангаланди.
Алп Ҳоқон ҳамма нарсани тушунгандай бошини эгиб, кўтарди. Бу тақдир боғланишига... ризоликмиди, билмадим, Суюмнинг борлиғига шаффоф ёғду таралди, севинчдан кўзлари порлади.

33

Бошоқ ойи* бошида Чананда халқаро мусобақа бўлиб ўтди. Эшил ёйдан нишонга ўқ узиш, Енгиш, қиличлашиш, Янчар Кун-ФУ, алп Ҳоқон Карат-Э жанглари бўйича биринчи ўринни эгаллашди. У юксакдан қуйига (ўша таниш қоядан, 15 қулоч баландликдан) бургут мисол учганда, тумонот одам ғовур-ғувурини босароқ Суюм чинқириб йиғлаб юборди. Алп Ҳоқон унинг титроқ овозидаги мислсиз хавотир аралаш қўрқувни туяркан, чалғимади, билъакс, ундан руҳланди.
Соғ-саломат ерлади.
Суюм Гун-сай, Ай-имларнинг қўлларидан юлқиниб чиқди. Ота-онаси, қариндош-уруғлари бўлишига қарамай, шовқин-суронли оломонни ёриб ўтди. Ва беқиёс қувонч билан, беқиёс севги билан алп Ҳоқонни қучди. У сакраш бўйича жаҳонда биринчи ўринни эгаллагандан кўра ҳам, Суюмнинг ёндиргувчи бўсасидан буюк лаззат олди. Қалби севинчга тўлиб, яйради.
Шаҳаншох ғолиблар шарафига катта зиёфат берди. Бунга йигитлар ва устозлар (Ян Чин, Мэн Мин) билан бирга, гўзал қизлар (Суюм, Гун-сай, Ай-им) ҳам қатнашди. Кеча охирида шаҳаншох биринчиларни олтин кўзачалар билан тақдирлади. Кейин алп Ҳоқон ва Суюмни ўзининг ўша* маҳобатли, гўзал хонасида алоҳида қабул қилди. Қисқа, тотли суҳбат давомида шаҳаншох тиниқ самимият билан деди:
- Мен қизимни бутун бойлигиму тож-тахтимдан ҳам ортиқ кўраман. Сен унинг умрини сақлаб қолдинг. Кўнглимдаги гапни яширмай айтаман: Сени ўғлим ва куёвим бўлишингни истардим. Қўшинимга сендек қўмондон етишмайди. Мен бу ҳақда кўп ўйладим. Ҳамиша оқил йўл тарафдори бўлганим учун шу ечимга келдим: Сен ўз юртинг учун, ўз элингнинг озодлиги учун кўпроқ кераксан. Суюмдек сулув қизимиз сени бу қутлуғ ишда руҳлантириб туришига
_____________________________________________________________
*Бошоқ ойи – август-сентябр.
*Ўша – ўтган гал ҳам шу хонада қабул этган эди.

ишонаман. Биз доим яхши алоқада бўламиз. Мен сенга, алп Ҳоқон, истаган замонингда ёрдам беришга тайёрман. Сенга, Сизларга қанча хизмат қилсам оз. Халифаю оламга ҳам бир энлик мактуб йўллайман. “Халифаю оламмиш...” Улуғ Хитой деворидан бу ёққа ўтишга қўрқиб, мушукни кўрган сичқондек инига қайтди, - мазах аралаш заҳар сочиб кулди шаҳаншох. Шунда унинг кўзлари ваҳшиёна чақнади.
-Хатга зарурат бормикан, Олий зот? – фикрини тўсмага ўраб эътироз билдирди алп Ҳоқон.
- Туркнинг синмаганини, сизлардек ботир ўғлонлари бор экан, ҳеч қачон синдира олмаслигини билиб қўйсин “Халифаю олам!..”
Шаҳаншох алп Ҳоқонга марваридлар билан безатилган олтин сопли қилич, Суюмга гавҳар доналари билан ишланган билагузук ҳадя этди. Сўнг гапини улади:
- Сен бу қилич билан Дамашқни оласан. Фақат тўғри йўлдан адашма. Сенинг довруғинг ҳали бутун дунёга таралади. Номинг тарихда мангу қолади. Сизлар жуда бахтли бўласизлар. Мен буни олдиндан сезаётгандайман. Менинг кўнглим шундай деяпти.
Алп Ҳоқон ва Суюм шаҳаншохга ўз миннатдорчилигини билдиришди. У:
- Тўй қачон? – деб сўради.
- Тарози ойи*да, олий зот.
Суюмнинг қирмизи яноқлари ял-ял ёнди.

34

Карвон Туронга тахт бўлганда алп Ҳоқон дўстлари даврасида Янчарга уқтирди:
- Ҳар доим бобом Улгу ботир ва тоғам алп Турғун билан кенгашиб иш тут. Тарозда ҳам, Исфижобда ҳам кўнгиллилардан иборат қўшинлар туз. Бу ишда сенга Туркистон Урдуси бошлиғи шаҳзода Инолтегин ҳам ёрдам беради. У бизга қариндош* бўлади. Кўнгиллиларга мунтазам равишда уруш машқларидан сабоқ берасан. Шу билан бирга улар экин ҳам қилишади, туёқ* ҳам боқишади. Ҳеч бирини ойликдан қисма. Гилам тўқиш, тери ошлаш, ундан усти-бош тикиш, қурол-яроғлар ишлаб чиқариш ишларини йўлга қўй. Экинчи, туёқчи, усталар икки, узоғи билан уч йил қийналишлари мумкин. Сўнг ўзларини тутиб олишади.
- Уй-жой муаммоси қандай бўлади, алп Ҳоқон?
- Вақтинча ўтовларда яшайдилар.
- Кейин-чи?
_____________________________________________________________

*Тарози ойи – сентябр-октябр.
*Қариндош – Инол Тегин алп Турғуннинг жияни.
*Туёқ – қўй, эчки, қорамол, от, туялар кўзда тутилади.


- Тезлик билан қурувчилар жамоасини тузасан. Сара усталардан.
- Хўп.
- Тароз билан Исфижобда кўнгиллилар сонини ўн мингга етказ. Аста-секин бу кўрсаткични ошириб бор. “Кўрпага қараб, оёқ узат” дейишади. Тарози тоши кўтарса, албатта.
- Менга ишонч билдирганингдан хурсандман.
- Бу гап сизларга ҳам тааллуқли, - алп Ҳоқон Эшил билан Енгишга юзланди, - бугун сизлар ҳам бир кўза олтин билан йўлга тушасизлар. Уч ой Кашмирда бўласизлар. Ярим кўза олтинни Ойол, Нозли, Уйсин, Айсинларга бўлиб берасизлар. Ҳеч бирига ортиқ ё каммас. Тенг. Шолизорларни кенгайтиринглар, туёқларни кўпайтиринглар. Кейин Туронга, Нурота тоғига қайтасизлар. Қайнар билан Эрнорни топасизлар. Мен боргунча беш мингдан кўпроқ кўнгилли ёшлар тўплайсизлар. Қиз ё йигит, айросиз. Янчар, бу сўз сенга ҳам тегишли.
- Тушундим.
- Экин-текин, қурилиш, туёқ ишларини, айниқса, йилқичиликни кенг йўлга қўйинглар, - алп Ҳоқон ўзини диққат билан эшитаётган Енгиш билан Эшилга синчков кўз югуртирди, - урушга от керак. Камида эллик мингта. Ҳарбий машғулотларни кун сайин кучайтириб борасизлар. Ғалаба шунга боғлиқ. – У Ойолга битган мактубини Эшилга узатди. – Урушдан кейин уларни Туронга кўчириб келамиз! Мен Чананда Уланни ёзиб тугатаман.
- Сени Яратганнинг ўзи қўлласин! – деди Янчар.
- Бир йилдан сўнг юз кўришамиз. Тангрининг паноҳига! Оқ йўл!
Қучоқлашиб хайрлашдилар.

35

Ҳақиқатни астойдил яхши кўрмасдан
уни тан олиш қийин.
Рабиндранат Тагор.
745 йил торози ойи* бошида Мэн Мин ва Ян Чин Оқ Хуннинг уйига совчи бўлиб боришди. Қотмадан келган, қариликка юз тута бошлаган, қайноқ табиатли, сертакаллуф муомаласи билан ажралиб тургувчи Оқ Хун уларни иззат-икром билан кутиб олди. Бобо юртидан узилиб қолганига узун асрлар кечса ҳам, у қадим Хун-турк одатини унутмаган эди. Қўй сўйди. Тергини тансиқ ноз-неъматлар - ичига эт солиб пиширилган чўрак, сариёғга ботирилган юпқа, бўғирсоқ, хушбўй кўкатлару олма, анор, нок, узумлар билан тўлдирилди. Суюм ва Ойсун (Ой Хуннинг хотини) Хуннинг суюк емоғи-кулчатой* ҳозирлашди. Удум бўйича арчилиб, пиширилган қўйнинг бошини Мэн Мин билан Ян Чиннинг олдиларига қўйишди. Ой Хун (Оқ Хуннинг ўғли) кўзачаларда оқ, қизил, қирмизи бодалар келтирди. У отасига ўхшаса ҳам, киборнома кўринишга
________________________________________________________________
*Торози ойи – сентябр-октябр.
*Кулчатой – бешбармоқ.
эга эди. Унинг буғдой тусли чўзинчоқ юзи, Уз*ларга хос кўзи, юпқадан қалинроқ лабларида жиддийлик ва тўкис ҳаётдан далолат бергувчи белгилар мавжланиб турарди.
Икки-уч қадаҳ бўза ичишгандан кейин Мэн Мин мақсадга кўчди. Оқ Хунга алп Ҳоқоннинг келиб чиқиши, илмга ташналиги, ботирлиги, буюк курашга бел боғлаганлиги, турк, яҳудий, юнон, ҳинд, араб, форс, хитой тилларини билишини баён этди. Улгу ботир билан Кўмак Оқинни ҳам тарифлади. Гапи сўнгида:
- Қизингиз Суюм Хуннинг қўлини шу йигитга сўрагали келдик, - деди.
Оқ Хун хотини Ойгун орқали буни биларди. У унга қизининг мана бу сўзини ҳам етказганди:
“Ўзинг суймаган одам билан юз йил яшагандан кўра, ўзинг суйган одам билан юз кун яшаганинг яхши”.
Оқ Хун Суюмнинг бир сўзлиги, қайсарлиги, уни бу йўлдан қайтара олмаслигини билса-да, Мэн Минга шундай жавоб берди:
- Бу - умр савдоси, қариндошларимизни ҳам эшитиб кўрайлик.
Совчилар мағрур кишилар эди. Гапни чўзишни, такрорлашни ёмон кўришарди. Ян Чин Оқ Хундан сўради:
- Битар иш битгани яхши. Қизнинг йўлини боғламанг. Бизга қачон аниғини айтасиз?
- Шу ойнинг еттинчи кунида.
“Еттинчи кун...” Бу - Суюмга етти йилдай туюлди. Алп Ҳоқон эса икки ўт орасида қовриларди. Ҳар сонияда Ойол хаёлида жонланарди. Ўғли ҳам. У: “Онамни ташлаб кетаяпсизми, ота?” дегандай мўлтирарди. Бундай лаҳзаларда алп Ҳоқон ўзини қўярга жой тополмай қоларди. Ўзидан-ўзи нафратланарди:
“Нима қилаяпман ўзи? Ойолни ҳам, Суюмни ҳам бахтсиз этаяпман”.
Бироқ қанча уринмасин, қанча важ- баҳона, сабаб топмасин, Суюмдан ҳам воз кечолмасди. Кўз олдида дам Ойол, дам Суюм, гоҳо иккови ҳам бирдан гавдаланарди. Қайсиси Ойол ё қайсиси Суюм эканини ажрата олмасди. Лекин, худди гуноҳкордай, икковига ҳам тик боқолмасди. Боқишга юраги бетламасди. Шундай кезларда ўзини-ўзи овутишга тиришарди:
“Бу менга, менинг иродамга боғлиқмас. Бу - Яратганнинг ёздиғи. Бу - тақдир. Тақдирдан эса қочиб, қутилиб бўлмайди”.
То унашилган (еттинчи кун) кунга қадар у бир-бирига зид фикрлар қуршовидан чиқолмади. Йўқ, то тўйга (ўн иккинчи кун) қадар, десам тўғри бўлар. Еттинчи кун кечқурун Ян Чин алп Ҳоқонга:


* Узларга хос кўз-бундан икки минг йиллар ўнжа Сибирда яшаган турк уруғларидан бири. Ҳозирги ўзбеклар авлоди. Қашқадарё вилоятида, жумладан: Чироқчи туманида ҳозир ҳам Уз уруғи мавжуд.


- Шу боғ уйим мендан сенга тўёна! – деди.
- Йўқ, устоз, ундай қилманг. Ҳисобли дўст айрилмас. Орани олтин билан очиқ қиламан.
- Олдингда ҳали Озодлик кураши турибди. Олтин керак бўлади. Қолаверса, иним, совға унутилмайди. Юрагимдан бу.
Мэн Мин эса унга илк табғач ҳоқон замонида ясалган ва уни ёдгорлик сифатида кўз қорачиғидек сақлаб келаётган олтин сопли ханжар ҳадя этди. Ханжар зирҳига тилла суви юритилган ва унинг чеккалари ўйма нақшлар билан безатилган эди.
- Умр бўйи ёнингда бўлсин, - Мэн Мин уни бағрига босди, - у сенга зафар келтирсин! Табғач ҳоқондек буюк салтанат қур!Фақат Туронда! Ҳеч замон биз қондошларингни унутма, ўғлим!
Орзиқиб кутилган ўн иккинчи кун етиб келди. Зўр тантана, ўйин-кулги, куй-қўшиқлар билан тўй кечди. Алп Ҳоқонни ғуссали туйғулар тарк этди. Ҳамма қатори Ой-сун, Ай-им, Гун-сайлар ҳам уй-уйларига тарқашди. Сой, ўрмон гувуллашига ғарқ қуюқ тунда алп Ҳоқон ва Суюм тош уйда ёлғиз қолишди.
Иккови ҳам тасвирлаб бўлмас лаззатдан дунёни унутишди. Бутунлай унутишди.
Алп Ҳоқон Суюмнинг қоп-қора киприклари аро беқиёс хумор билан ўзига чорлагувчи кўзларидан, қирмизи яноқларидан, гўзал бир тарзда очилиб-юмулгувчи олча тус дудоқларидан, пишнаб тўлғонаётган тўлин-тўлин сийналаридан мислсиз эҳтирос билан ўпаётган онларда:
- Ойол, жоним, тенгсизим!... – деб юборганини ўзи ҳам сезмай қоларди.
Суюм бундан аразлаш ўрнига, не ажабки, севинарди. Уни баттар ўзининг ёнаётган оғушига тортарди. Ва хаёлидан чақмоқдек чақнаб шу фикр ўтарди:
“Ойол билан мен-бир одамман. Мен Ойолман, Ойол-Суюм!.. Тангри бизни шундай яратган”.
Улар ўзларини унутиб қўярдилар.
Бир-бирларига сингиб кетардилар.
Гўё нур билан ҳаводай.
Кунлар шундай кечарди.
Афсона мисол.
Тотли.
Завқли.
Шавқли...
Алп Ҳоқон Суюмга тўймасди.
Суюм Алп Ҳоқонга тўймасди.
Кузнинг биринчи тиниқ тунида алп Ҳоқоннинг ёдига Суюмнинг қуйидаги сўзи тушди:
“Тақдир боғлаганда... Мен Сизга бундан-да ажабланарли сўз айтаман”.
У шуни Суюмга эслатди.
Суюмнинг анордек пишиб қизарган юзлари, ғарқ етилган сийналари ва гўзал елкаларини сочилган сочлари чулғаб олган эди.

Тундай қора сочлари,
Тўлқиндай тўлғонган сочлар,
Чечакдай хушбўй сочлар...
У уларни оҳиста-оҳиста орқа томонга сурди. Нозик қўллари билан алп Ҳоқоннинг бўйнига чирмашди. Бир сассиз унинг ўт бўлиб ёнаётган дудоқларидан ўпди.
Қайноқ эҳтирос билан ўпди.
Тийиқсиз истак билан ўпди.
Ўт бўлиб қўшилдилар.
Мириқиб чўмилдилар.
Суюм тонг гулидай очилди.
Шабнамдан сирғалар тақиб чайқалаётган тонг гулидай...
- Мен сизга бир ўғил, бир қиз туғиб бераман, - деди у ниҳоят, алп Ҳоқоннинг саволига жавобан.
- Буни ҳам тушингда кўрганмисан? – У илк дафъа қалби истаги билан хотинига “сенлаб” гапирди. Бу Суюмга ёқди. Жуда ёқди. Шу сонияда унинг чин хотини эканини юрагидан туйди.
- Ҳа, ҳоқоним.
“Ҳоқоним” сўзини у юрт ҳоқони маъносида айтди. Тиниқ, тенгсиз севги ва фахр туйғусига қотилган меҳр билан айтди. Буни алп Ҳоқон туяркан, унинг кўзларидан ўпиб деди:
- Асалим! Гўзалим!
Бундан ийиб кетган Суюм:
- У Кашмирдаги ўғлимиз – алп Ҳоқоннинг ўзи бўлади, - деди одамни ўзига сеҳрлар даражада гўзал жилмайиб, - уларни, агар ёшингиз демаса, сиздан ажрата олмаймиз. Қизимиз эса қуйиб қуйгандай Ойол опам билан менга ўхшайди. Уни учинчи Ойол дейсиз!
Алп Ҳоқон Суюмнинг она сутидай тиниқ сўзларига инонди. Уни: “Фариштам!” дея алвон дудоқларидан ўпди, қайта-қайта ўпди, узоқ ўпди ва яна шу сўзини ўзгача бир тарзда, ўзгача бир эҳтирос ва эҳтиром билан такрорлади:
- Сен менинг фариштамсан!
Шириндан-ширин кунлар бир-бирини қувлагандай тез ўтганидан Алп Ҳоқон ҳам, Суюм ҳам 746 йилнинг қўй ойи (март-апрел) келганини сезмай қолишди. Алп Ҳоқон шу замон ичида машғулотларини заррача ҳам сусайтирмади, ҳар бир машқни мукаммал бажаришга тиришди ва бунга эришди ҳам. Уланни ҳам ёзиб битирди. Суюм ҳар лаҳза эрининг ёнида бўлди, бир сўзини икки қилмади, ўз вақтида емоғини ҳозирлади, кирини ювди, уйни ораста тутди. Уни руҳан қўллаб-қувватлади, бош мақсади сари илҳомлантирди. Араб босқинчиларига қарши кураш ЙЎРУҒИ – Уланни ҳам Суюм биринчи ўқувчиси бўлди. Бу Тузук ҳақида илк фикрни ҳам у айтди:
- Элни уйғотгувчи битик. У халққа етказилса Турон қалқади.
Алп Ҳоқон бу гапни Довуд, Шанкара, Мэн Минга ўхшаш устозларидан эшитса ҳам мунча тўлқинланмасди. Суюмнинг сўзидан таъсирланди. Буни
яшириш учун ўзини босиқ тутиб деди:
- Олти йиллик сафарим ҳам битди. Энди Уланни элга ёйиш фурсати етди.
- Ҳоқоним, мен ҳам бунга ўз ҳиссамни қўшаман.
- Мени кечир, Суюм, сени ажал ўчоғига олиб кетолмайман.
- Мен сиз билан ёнма-ён туриб босқинчига қарши курашаман.
- Унда бизнинг авлодимизни ким кўпайтиради?
- Бундай тақдирда уруш ортида туриб, сизга кўмаклашаман. Айтишингизча, Исфижоб томонларга ёв қадами етмаган. Мол-мулкимизга қарайман. Кейинроқ Ойол опамни ҳам кўчириб келамиз.
Бу гаплар алп Ҳоқонни асир этди:
“Мол-мулкимизга қарайман”.
“Ойол опамни кўчириб келамиз”.
Ундаги олижанобликдан, том маънодаги бағрикенгликдан, ҳақиқат кўзига тик боқишдан алп Ҳоқоннинг кўзига ёш қалқди. Суюмни ўзи билан бирга олиб кетишни истади, жон-тани билан истади. Бироқ, шунга қарамай: “Бундан буён менинг ҳаётим жангу-жадалда кечади, -деб ўйлади, -шундай экан, уни илдизи*дан узиб қўймайманми? Ёш умри увол бўлмайдими?”
Мэн Мин билан Ян Чин унинг ўйига чек қўйди:
“Суюмнинг сўзи тўғри. Ҳар қандай ҳолатда ҳам у сенинг ёнингда бўлгани маъқул”.
“Ҳеч бир Хун эри хотинини ёлғиз қолдириб кетмайди”.

36

Оқ кийимликлар

Оқ кийимликлар ал-Муқанна
Ҳошим ибн Марвазийга эргашган
кишилар. Қора либос кийган Аббосийлар
давлати тарафдорларига мухолифат
юзасидан оқ либос кийишгани учун
уларни шу ном билан аташган.
Абдуллоҳ Котиб Хоразмий.

746 йил буқа (апрел-май) ойи ўрталарида алп Ҳоқон, Суюм, Оқ Хунлар Исфижобга кириб келишди. Уларни Улгу ботир, алп Турғун, Янчар, Эшил, Енгиш, Туркистон шаҳзодаси Инол тегин* ва унинг хотини Ойлар худди йилбоши байрамини кутиб олгандай кутиб олишди. Алп Турғун алп Ҳоқон ________________________________________________________________

*Илдизи – ота-онаси, уруғ-аймоғи маъносида.
*Алп Ҳоқон Турғунга буқа ойи ўрталарида Исфижобга бориши, бундан дўстларини хабардор этиши ҳақида Хитой карвони орқали мактуб йўллаган эди.


учун Бодом дарё бўйига тошдан бир шохона бино қурдириб қўйган эди. Улгу ботир сўзи билан келин-куёв тўйи шу қасрда ўтказилди. Унга кўплаб қўй, буқа сўйилди. Улуғ-улуғ гулханлар ёқилди. Уч кечаю уч кундуз давом этган бу тўйда бутун Исфижоб будини, Туркистон шаҳзодаси Инол тегин, Ой ва яна Юртол, Ерол, Енгар, Тилак, Боғлан, Султон, Севил, Ёғду, Оқсув, Гуландом каби ёвқур кўнгиллилар қатнашдилар.
Тўйдан кейин тўрт елкадош Бодом қирғоғида кўкатлар узра ястаниб суҳбат қуришди. Алп Ҳоқон Енгиш билан Эшилдан Кашмирдаги аҳвол, Ойол, ўғли, Нозли, Уйсин, Айсинлар ҳақида етарлича маълумот олди. Шолизорлар кенгайтирилиб, мол-ҳоллар кўпайтирилганини ҳам билди.
- Ойол хоним сени орзиқиб кутаяпти, - деди Эшил.
- Ўғлинг сени ўзинг, - деди Енгиш.
У Ойол билан ўғлини кўз олдига келтирди. Ойол: “Қачон бизни олиб кетасиз, султоним? – дегандай унга гина аралаш умид билан ғамгин боқмоқда, - сизни соғиндик! Жуда соғиндик!..”
Алп Ҳоқон ўзи сезмаган ҳолда оғир хўрсинди.
- Уларни Нур ё Тарозга кўчириб келайлик, - юрак ботиниб фикрини айтди Янчар. Бундан Эшил ва Енгишнинг кўзлари қувонч билан порлади. Алп Ҳоқон шуни орзиқиб истаса ҳам:
- Ишимизни йўлга қўяйлик, кейин... – деди ички бир дард билан. Шу билан бирга уларнинг йўлларини боғлаётганини ўйлаб, ич-ичидан эзилди. Шунга ўзи ва йўлдошларини чалғитиш учун гап тизгинини бурди:
- Нурота, Эрнор, Қайнарлар тўғрисида билсам дейман.
- Аъло, алп Ҳоқон, аъло.
- Бўрттирмай сўзла, Эшил, қандай бўлса шундай. Мен ҳақиқатни ўз миллатимдай севаман.
- Аъло, - такрорлади Эшил, - минг-минглаб таноб ерга лалми, арпа, буғдой, лўвия, қовун-турвуз экилаяпти. Тўрт юз минг қўй, ўн минг қорабайир, тўққиз минг тева боқилаяпти. Етти минг қора молнинг тўқсон фоизи соғин сигир. Қурилиш, савдо ишларини ҳам йўлга қўйдик. Ҳозирча икки минг кўнгилли тўпладик.
- Аъло, - алп Ҳоқон жилмайди, - бўшаштирманглар, жанг машқларини сусайтирмаяпсизларми?
- Кучайтираяпмиз.
- Эрнор билан Қайнар биз ўйлагандан кўра ҳам ҳалол йигитлар экан, - Эшилни қувватлаб сўзлади Енгиш, - ҳам ишсевар. Тиним билишмайди. Кир гаплардан йироқ. Иккови ҳам опа-сингилга уйланишган.
- Турк қизларигами?
- Форсларга.
- Қонимизни бузишибди.
- Кўнгилни кишанлаш қийин, Янчар.
- Эрон қизлари жозибали бўлади, - Енгишни ёқлади Эшил.
- Юракларини жодулаган-да, жодугарлар, - кесатикроқ оҳангда ҳазиллашди Янчар.
- Эртага тонгдан Нурга қайтасизлар, - мавзуни бурди алп Ҳоқон, - ҳамма ишлар муҳим. Лекин мана бу ўн иккитаси жуда ҳам муҳим. Мен буни Улан*га ҳам киритганман:
Биринчи:
Қурилишни тезлаштирасизлар. Кенг миқёсда. Ҳозирча эллик минг кўнгиллига мўлжаллаб. Ҳамма черикларни Нурга тўплаймиз. Нурота тоғ оралари, этаклари, Қизилқум билан туташган чўллари, тепа, қирлари ҳарбий аҳамиятга эга. Самарқанд, Бухоро, Марвга яқин. Ёвга қўққисдан ҳужум қилишга энг қулай маскан.
Иккинчи:
- Мен Чананда Уланнинг уч нусхасини ҳозирладим. Шунинг иккитаси Янчарга, биттаси сизларга. Уларни хатосиз, чиройли ёзадиган йигит-қизларга кўчиртирасизлар. Турк тилида. Минг-минглаб нусхада. Бу ҳаводай зарур. Уни бутун Туронга тарқатамиз. Биласизлар, Уланда элни босқинчига қарши бир Туғ остига бирлашиб курашиш режалари, ЎЗЛИКни англаб иш юритиш усуллари... битилган...
- Ўзи Улан сўзи нимани англатади, Алп? – Унинг гапини бўлди Енгиш.
- Яратганга уланиш. Элга уланиш. Буюк Қутилиш Курашига отланиш маъносини, - қисқа жавоб қайтарди у.
Учинчи:
- Тароз, Исфижоб, Нурда оқ кийим тикиш-бичиш тармоқларини очасизлар. Бор-бора уларда бошқа уст-бошлар ҳам тикилади. Аббосийлар ўз босқинчилик сиёсатидан келиб чиқибми ё бошқа сабабданми, билмадим, ўз кўнгилларидек қора либос киядилар. Бизлар уларга қарши ўлароқ оқ киямиз. Машғулотлару жангларда. Оқ усти-бош-юртимизни ёғийдан тозалаш рамзидир.
Тўртинчи:
- Кўнгиллилар сонини эллик, бора-бора юз мингга етказамиз. Шунга қараб иш тутинглар, Вақтнинг бир онини ҳам бой берманглар. Бир онини ҳам!..
Бешинчи:
- Бўз бўри биз туркларни йўқ бўлиб кетишимиздан қутқазиб қолган. Шу сабабли унинг хотираси учун бўз бўри сурати акс эттирилган байроқ тайёрлайсизлар. У оч кўкка қотилган оқ рангда бўлсин. – Алп Ҳоқон Улан битиги орасидан икки бўз бўрининг бош қисми чизилган иккита сут тус мато олди.
- Бу сенинг ишингми, Алп? – сўради Янчар.
Алп Ҳоқон бошини эгиб, кўтарди ва сўзида давом этди.
Олтинчи:
- Ҳар куни икки соатдан кўнгиллиларга тарих, фалсафадан дарс берасизлар. Мен Уланда Хун - Турк кечмишлари, ботирлари ҳақида кенг тўхталганман. Сизлар уларни черикларга сув қилиб ичирасизлар. Ўғузхон, Тўбихон*,

*Улан – Тангрига уланиш, Турк элларига уланиш маъносида.
*Тўбихон-Арслон Тўбихон-Хитойни ишғол этган ботир, ҳоқон.
Тонгчиқай*, Боламир*, Отилла* ларнинг шарафли юришлари, уруш сирларию усулларини айтмасам ҳам бўлар.
Еттинчи:
- От, теваларни юз мингга етказасизлар.
Саккизинчи:
- Савдо ишларини дунё миқёсида йўлга қўйинглар. Оқ кийимликлар карвонлари Улуғ Ипак Йўлидан бир зум ҳам узулмасин.
Тўққизинчи:
- Ҳар бир экинчи, туёқчи, қурувчи, уста иш ҳақларини икки бараварига кўпайтиринглар. Черикларникини ҳам.
Ўнинчи:
- Ҳеч кимдан солиқ олинмасин.
Ўн биринчи:
- Ўзларингга Қайнар, Эрнорга ўхшаш ишчан, кўзи тўқ ёрдамчилар олинглар.
Ўн иккинчи:
- Ҳеч бир кишининг кўнгли беҳуда ўкситилмасин. Ўртага ғараз, иғво, фитна, ёлғон, тухмат ораламасин.
Ўғри, мунофиқлар эл орасида оғочга боғлаб калтаклансин, сазойи қилинсин, сотқинлар ўлдирилсин!
- Бунга маблағимиз етармикан, алп Ҳоқон?
- Турғун тоғамнинг айтишича, туганмас бойликка эга бўлибмиз, Янчар. Яна ўзга йўллар ҳам бор...
- Масалан?
- Босқинчилар томонидан зўрлик билан тортиб олинган товарларимизни қайтариб оламиз.
- Қандай?
- Зўрлик билан!
- Бу шаънимизга ярашадими? Бу ёзуқ эмасми?
- Аксинча, савоб. У молларни элимизни қон қақшатиб, ўлдириб тортиб олишган. Қиличга-қилич билан жавоб берамиз! – Алп Ҳоқоннинг кўзлари ваҳшиёна чақнади. Гўё арслон кўзларидай. Арслон ўз душманига ташланганда,унинг кўзлари шундай чақнайди.
- Алпнинг сўзлари ҳақиқат нурлари билан йўғрилган, -деди Эшил, - масалан, менинг уйимни босган, талаган, болаларимни ўлдирган талончига мен қўйдай жим қараб ўтираманми? Йўқ! Унга қарши жон-таним билан курашаман. Ўзи бизнинг ҳаракату ғоямизнинг туб моҳияти ҳам шундай. Юртимизни ғорот этган, тилимиз, ёзувимиз, тарихимиз, динимиз, урф - одатимиздан айираётган босқинчини қон қустириб ҳайдаш!
*Тонгчиқай – Таншихай – Суюнбу империясига асос солган ботир, Ҳоқон.
*Боламир – Оврўпа Хун империясининг асосчиси (374-400).
*Отилла – Атилла (434-453) Оврўпа Хун империяси императори. Буюк саркарда. Волга дарёси ҳам унинг номи билан ҳам аталган: Атил, Этил, Оқэдил.

- Туркистон туркларники! Фақат туркларники!.. - Енгиш Эшилни қўллади. – Кўмак бахши: “Миллий ғоя йўқ ерда миллий ғурур ҳам, миллий ҳаракат ҳам бўлмайди, - деган, - оқибат у ўзлигидан айрилади, ўлимга юз тутади, ёвга қотилиб кетади”. Менимча, сен бу гапни Уланда ҳам ёзгансан? – Енгиш алп Ҳоқонга савол назари билан боқди.
- Ҳа, албатта.
Янчар айтган сўзидан пушаймон еди.
Енгиш яна Айсин, Уйсин, Нозли, Ойолларни кўчириб келиш масаласини ўртага ташлади.
- Бола-чақанг ёнигда бўлса, аъло кайфият билан ишлайсан, - деди гапи сўнггида, - кўнглинг ҳам тинч бўлади.
- Ишлар ўлда-жўлда қолиб кетмайдими? – сал юмшаган оҳангда эътироз билдирди алп Ҳоқон.
- Эрнор, Қайнар, Қўрқмас, Ўрхон, Элхон каби шогирдларимиз бор. Улар бизнинг ўрнимизни билдирмайдилар.
- Сен нима дейсан, Янчар?
- Нозли билан Турна қизимни кўрмаганимга тўрт йил бўлаяпти, Алп. Энди ўзинг тасаввур қил...
- Бўлмаса, бўш кетманглар, - узоқ ўйлаб туриб жавоб қайтарди алп Ҳоқон, - беш юз Хитой тевасига Кашмирга товар ортинглар, у ёқдан ҳам бозори чаққон мол олиб қайтинглар. Енгиш ва Эшил бир олам қувонч билан жавоб қайтаришди:
- Жонимиз билан.
- Ажойиб фикр.
- Ойолга Суюм воқеасини айтинглар. Ипидан-игнасигача. У осмондек мағрур хотин. Мабодо келишни истамаса, Нозли, Айсин, Уйсинларнинг мулкларини Ойолга топширасизлар. Бир замон келиб, мен ўзим уни Исфижобга олиб келаман. Суюмнинг ҳам истаги шундай.
- Сенинг гапинг мен учун қонун.
- Оширворма, Енгиш.
- Мен учун ҳам.
- Кўпиртирма, Эшил. Учовинг ҳам менинг дунёда энг яқин дўстларимсиз. Исо элчи билан Муҳаммад Ялвоч ўз ҳоворийлари ва соҳибаларини қанчалик яхши кўрсалар, мен ҳам сизларни шунчалик яхши кўраман.
- Бизлар ҳам сени, - дейишди бирин-кетин йигитлар.
- Янчар, Исфижоб, Тароз, Нурларга боғлиқ ҳамма ишларга сен жавобгарсан. Ўн икки топшириқни бажаришга бутун ақл, вужудинг билан кириш.
- Хўп, дўстим.
- Бизлар* Исфижобу Тароздаги мулкларимизни кўздан кечирамиз. Ҳисоб – китоб қиламиз. Сўнг шунга қараб, оёқ узатамиз.


*Бизлар – Суюм, алп Турғун, Оқ Хун, Инол тегин, Ой.

Оқ Хун экин, туёқ, тижорат ишларини билимдони. У билан Алп тоғамдан* анча нарса ўрганаман, деб ўйлайман. Энди ишга, дўстларим!
Тарқалишди.
Алп Ҳоқон бобосининг дийдорига тўйиш учун дарё оқимига қарши бироз юриб, тош уйга етди. Уни қопи олдида Ойтош билан Зайнаб кутиб олишди. Иккови ҳам тўлишган, икковининг ҳам юзлари буғдойдай пишган ва буғдой рангида эди. У улар билан қуйуқ сўрашиб ичкарига кирди. Мовий гиламлар тўшалган улкан хонада Улгу ботир, Оқ Хун, алп Турғун, Инол Тегинлар гурунглашиб ўтиришибди. Тўртови ҳам алп Ҳоқонни қувонч билан қарши олишди. У улардан қуйига – кўрпачага ястанди. Шафқат нималигини билмайдиган вақт Улгу ботирга ўз таъсирини аёвсиз ўтказган. У чўккан, букчайган, озган эди. Алп Ҳоқон унинг қошлари бутунлай оқариб ўсиб, қовоқ, лунжлари осилиб қолганини, тишлари тамоман тўкилганини кўриб ич-ичидан эзилди. Оқибат ҳар бир инсонни шундай қисмат кутиши ихтиёрсиз бир тарзда унинг хаёлига келди. Бундан юраги зирқиради. Бироқ Улгу ботирнинг қарашлари ҳали зийрак, сўзлари жонли эди.
“Бобом ўлим соя ташлаган қариликка таслим бўлгиси келмаяпти, - деб кўнглидан ўтказди, -ўзини-ўзи бошқара олаяпти. Идрок этаяпти. Қани менга ҳам шундай кексалик насиб этса!..”
Узоқ қўнишдилар.
Тўрттови ҳам алп Ҳоқоннинг бўз бўрининг боши чизилган ялов фикрига таҳсин айтишди. Оқ кийим кийиш ғоясини ҳам:
“Тарихда янгилик” дейишди.
“Кўмак Оқиннинг башорати тўғри чиқаяпти, - ўйлади Улгу ботир, - мен ҚУТИЛИШни кўриб ўлишни истайман. Бунга етармиканман? Етолмасман. Аммо набирам Озодлик туғини юртимизга ўрнатади. Шунга ишонишим ҳам армонсиз ўлишимга имкон беради”.
Алп Турғун ўз юрак истаги билан қўноқларни ўн кун меҳмон қилди. Қўярда-қўймай. Бунинг яна бир сабаби: уларга оқ кийимлар кийдириш эди.
Оқ кийим...
Алп Турғун Инол тегин кўмаги билан аллазамон Исфижоб ва Тарозда қурол-яроғ ишлаб чиқариш устахоналари очган эди. Шу билан бирга, тикиш-бичиш уйлари ҳам. Янчар уларни кенгайтирди. Лекин буларни алп Ҳоқондан сир тутишди. Нега? Унга кутилмаган қувонч бахш этиш учун.
Кутилмаган қувонч – буюк қувонч.
Шу ўн кун ичида Янчар алп Турғун топшириғига биноан ялов ва оқ усти-бош тикишни ҳам йўлга қўйди. Биринчи навбатда Улгу ботир, алп Ҳоқон, Суюм, Оқ Хун, Инол тегин, Ой ва ўзлари учун оқ кийим ҳамда байроқлар тиктиришди. Бундан ҳаммаларининг қалблари қувончга тўлди. Алп Ҳоқон ўз севинчини ичига сиғдиролмай Янчарнинг бўйнидан қучди ва:


*Алп – алп Ҳоқон тоғасини “алп тоғам” деб атайди.

- Мен бу ишни унча тез битади деб ўйламагандим, дўстим! – деди тўлқинланиб.
- Алп тоғам билан...
- Камтарлик қилма, жиян, - уни бўлди алп Турғун.
- Янчардек елкадошларинг билан сен ҳали Дамашқ тепасига ўз байроқларингни ўрнатасизлар! – Улгу ботирнинг сўзида ишонч руҳи барқ уриб турарди.
Турон кечмишида ҳаммалари биринчи марта оқ кийим кийдилар. Кўча-куй, йиғин... Ҳамма ерда уларга қизиқсиниб, ажабланиб боқардилар. “Отлари ҳам ўзларидай оппоқ” дердилар.
Оқ Хуннинг таклифи билан Исфижобда, алп Турғуннинг маҳобатли тош қасрида экинчи, туёқчи, темирчи, қурувчи, тикувчиларнинг қурултойи ўтказилди. Алп Ҳоқон ҳар эҳтимолга қарши қатнашчиларга ўзини “Ота” деб таништирди. Бу номни унга Улгу ботир: “Элга ота бўлсин” деган мақсадда берган эди. Бироқ Кўмак Оқин ўшанда Улгу ботирга: “Бу бўвакни туркка Яратганнинг ўзи юборган, унинг оти алп Ҳоқон” деган. Улгу ботир Кўмак бахшини сўзини икки қилмади. Яна: “Тангри томондан қўйилган ном” деган хаёлга ҳам борди. Ҳошим шунчаки замонасоз исм эди. Уни хавфдан сақлаш учун.
Қурултой бошида алп Ҳоқон ойлик маош икки баравар оширилгани, илғорлар рағбатлантирилиб, муҳтожларга кўмак бериб борилиши ҳақида сўзлади. Тош қаср қарсагу олқишлардан тўлғонди.
Шундан кейин Оқ Хун ҳар туёқчи, экинчининг исми-шарифини, ҳар юз қўй, сигир, от, туядан қанча қўзи, буқа, той, бўта, ҳар таноб ердан қанча ҳосил олганини қоғозга тушурди.
Алп Турғун бу борада юқори кўрсатгичга эришганларнинг ҳар бирини ўн иккитадан қўй билан тақдирлади. Эришмаганларни бирин-кетин саволга тутди:
- Ортиқ, иним, сенинг кўрсаткичинг жуда паст-ку.
- Тангри берганида, хўжайин.
- Кўпни сийлаган Тангри сени четлаб ўтдими?
- Тангрини ишини билиб бўладими?
- Ёлғонни ҳам эплаганга чиқарган, Ортиқ.
- Шунча кишининг ичида мени... – У гапини давом эттиролмай ер чизди.
- Минг совлиқдан уч юз қўзи... Инсоф ҳам керак-да, иним.
- Мен қўйнинг ичига кириб чиқибманми, хўжайин, туққани шу-да.
- Ўзингнинг қанча қўйинг бор?
- Санамаганман.
- Нега?
- Баракаси ўчади.
- Сизлар нима дейсизлар? – Алп Турғун қизиқсиниб, кулиб, бўзариб қараб ўтирган туёқчиларга мурожаат этди.



Қасрни сукунат ютди. Алҳол озғин бир чўпон жимликка чек қўйди:
- Ёлғон ҳам эви билан-да, оғайни.
- Яна Яратган номини тилга олиб... – орқа ёқда ўтирган бир йигит уни қўллади.
Алп Ҳоқон ўғри, очкўз, муттаҳамларга шафқат қилмаслиги, бошқа шох, қирол, султонларга ўхшаб, уларни зиндон айламаслиги, эл пулини жиноятчиларга совурмаслиги, бундай каззобларни ўзи жазолашини айтди. Яъни, биринчи галда эшакка тескари ўтқазиб сазойи қилдиришини, оғочга боғлаб қамчилатишини, бурнининг учини кестиришини; иккинчи галда тилини, учинчи галда қўлини қирқтиришини, агар яна такрорласа калласини узишини уқдирди. Сотқинларни эса ҳеч бир сўзсиз, тўғридан-тўғри ўлдиришини таъкидлади.
Тош қаср тошга айланди. Нафси бузуқларнинг дамлари ичларига тушиб кетди. Юзлари ўлик тусига кирди. Алп Турғун Янчарга буюрди:
- Ортиқни тафтиш эт!
Янчар ўз шогирдлари Юртол, Ерол, Боғлонлар билан Ортиқни тош уйдан олиб чиқиб кетишди.
Эгриларнинг юракларига ваҳима тушди. Улардан бири алп Ҳоқонга букилиб, қалтираб деди:
- Гуноҳимни тан олсам, мени кечирасизми?
- Бир марта кечираман, сўнг йўқ.
Қурултой қатнашчиларининг бари, ҳатто энг авоми ҳам алп Ҳоқоннинг юз-кўзи, овози, ўзини тутишидан, уни ўз сўзида собит туришини, айтганини қилишини, ундан ҳеч нарсани яшириб бўлмаслигини уқишди.
- Мен ҳар йили сизнинг икки юзта қўзингизни ўзимники қилиб келаяпман. Сизга мингта қўй қайтариб бераман. “Қинғир ишнинг қийиғи қирқ йилда ҳам чиқади”. Энди ҳеч замон ёзуқ ишнинг яқинига йўламайман, Ота жаноблари.
Қасрни ушбу овозлар тутди:
- Мен ҳам...
- Мен ҳам...
- Мен ҳам...
Йигирма минг қўй, ўн минг қоп дон қўлга “жанг”сиз кирди.
Лекин уларнинг ичида ҳали ҳам пихларини ёрган каламушлар бор эди. Буни алп Ҳоқон ақл кўзи билан кўриб, юраги билан сезиб турарди. Шунга у:
- Тағин ким бор?.. – деб сўради.
Бир овоз эшитилмади.
Алп Турғун ҳар эҳтимолга кўра уларни яна бир марта эл мақоли билан огоҳлантирди:
“Сўнгги пушаймон, ўзингга душман”.
Қурултой уч кунга чўзилди. Йигитлар Ортиқни кулранг эшакка тескари ўтқазиб олиб келишди. Унинг тусида тус қолмаган, у тирик ўликка айланган эди. Ким унга ачиниб, ким нафрат билан қаради. Кимлар: “Сенга бу ҳам оз, Тангри олдида ёлғон сўзладинг!” деб уни ўйиб-ўйиб олдилар.


- Дарров-а? – ажабланди алп Ҳоқон.
- У шу яқин ерда яшайди. Қорамурт билан Олатоғ оралиғида.
- Нималарни аниқладиларинг?
- Ортиқнинг ўн минг қўйи, икки юз оти, етмиш соғин сигири, эллик туяси, яна ҳўкиз-буқалари борлигини аниқладик.
- Шу тўғрими? – Сўради алп Ҳоқон ундан.
- Ҳа, хўжайин.
- Буларни бизнинг мулкимиз ҳисобига орттирганини тан олди.
- Шундайми? – алп Ҳоқон унга жирканиб боқди.
- Мени кечиринг, хўжайин, бола-чақам бор.
- Бир алдаган киши яна алдайди, - гап қистирди Оқ Хун.
- Ёлғончилик ҳам тузалмас касал, - алп Турғун Ортиққа совуқ боқди.
- Бир марта гуноҳидан ўтақол, алп болам, - Улгу ботирнинг унга раҳми келди.
- Мен сизнинг сўзингизни ҳеч қачон икки қилмаганман, бобо. Бироқ бировнинг мулкига хиёнат қилган каззобни кечирсам, Яратганнинг ғазаби келмайдими, бобо? Бу унга бир умрлик сабоқ бўлсин!
- Ўзгаларга ҳам! – Жиянининг тарафини олди алп Турғун. – Бор туёқлар бизга ўтказилсин. Фақат бу муттаҳамнинг бола-чақасига юзта қўй, икки соғин сигир қолдирилсин!
Алп Ҳоқоннинг буйруғи билан Юртол жазони ижро этди: Ортиқни ёнғоқ оғочига боғлади. Елкасига қирқ қамчи урди. Унинг танаси қонга беланди, оёғи остида қизил кўлмак вужудга келди. Юртол талвасага тушиб бўкираётган бу очкўз махлуққа заррача раҳм қилмади, олмасдек ўткир пичоғи билан унинг бурнининг учини кесди. Ортиқнинг ёввойи чинқириғи Исфижобни тутди.
Ерол бунга пинагини ҳам бузмади. Ортиққа хотинча либос кийдирди, бошига рўмол ўратди. Уни эшакка тескари ўтқазди ва кун бўйи сазойи қилдирди.
Бу воқеа эл орасида кечди.
Қурултой сўнггида Оқ Хун алп Турғуннинг сўзи билан Исфижоб ва Тароздаги мол-мулкнинг бошқарувчиси, Янчар қўшин қўмондони этиб тайинланди. Оқ Хун ўз савдо карвони* орқали ўғлига қуйидаги мактубни йўллади:
“Ой Хун!
Мен Туронда қолдим.
Сен Чанандаги мулкимизга эгалик қил.
Шу карвон билан онангни Исфижобга жўнат.
Отанг”.


________________________________________________________________
*Ўз савдо карвони – алп Ҳоқоннинг савдо карвони кўзда тутилади.


37

Инол тегин ҳам, Ой ҳам алп Ҳоқон ва Суюмдан ажралишни исташмаган ҳолда ўз оқ отларига минишди. Инол тегин:
-Тарозда кутамиз! – деди дўстларидан кўзини узолмай.
- Орзиқиб! – Ой эрига қўшимча қилди.
Алп Турғун, Оқ Хун, алп Ҳоқон, Суюм, Янчарлар ўз мулкларини кўздан кечиришга киришдилар. Изчил. Бирма-бир. Экинчи, туёқчи, қурувчи, тикувчи, тўқувчи, темирчи... қайсилари бўлмасин, уларни узоқдан кўришлари билан:
- Оқ кийимликлар келишаяпти, - дердилар ва очиқ юз билан кутиб олардилар. Ким сут, ким қаймоқ, ким қатиқ, ким қимиз... билан сийлардилар.
- Бундай саҳийлик ўзга эл кишиларида кам учрайди, -дерди ичида алп Ҳоқон.
- Бу туркларга хос бир одат, - кўнглидан кечирарди Суюм. Ўзини ўз қадим қавмига қайтгани учун Яратганга шукрона айтарди.
Оқ Хуннинг қалбида ҳам шундоқ яшноқ туйғу барқ урарди. Сўнг хитойлашаётган уруғлари кўз олдига келарди. Кўнгли чўкарди.
“Вақти келиб, ўғлимни ҳам бу ерга олиб келаман”, деб ўзига-ўзи таскин берарди.
Алп Ҳоқон худди унинг юрагида кечаётган изтиробларни англаётгандай, ўйларди:
“Юртни босқинчилардан тозалаганимдан кейин Хитойдами, Ҳинддами, Эрондами, Оврўпадами, Очуннинг қаерида бўлса ҳам, қондошларимни Туронга чақириб оламан. Бу билан элимнинг нуфузи, қудрати ошади. Менинг ерим Хитойданда кўп аҳолини боқишга қодир. Тупроғи бой, беқиёс”.
Ҳамма қатори Тўйди чўпон боқаётган туёқларни ҳам саноқдан ўтказишди. У қурултойда: “Бировнинг молига кўз олалик қилган кишини аямаслик керак!” дея куйиб-пишиб сўзлаган эди. Бунга Оқ Хун негадир ишонқирамаганди. Ҳозир унинг тили ва хатти-ҳаракатидаги ясама мулозамат, саросимани кўриб, шубҳаси бежисмасдай туюлди.
Тўйдининг беш йиллик иши ҳисоб-китоб қилинди. Тўрт минг қўй етмади.
- Қўтонга бўри оралаб турганми? – Унга пичинг қилди Оқ Хун.
- Ҳа... айниқса ўлат...
Алп Турғуннинг юзи тундлашди. У Тўйдини шартта бўлди:
- Айлантирма!
- Яна ким билади?
- Балони биласан. Қурултойда тилинг бир қарич эди. Қинғирлигингни ҳас-пўслаш учунмиди бу?
- Йўқ, чин.
Тўйди ўзини орқага ташлайвергач, Оқ Хун унинг чўлиқлари – Хирмон, Соғун, Муғанларга шу савол билан мурожаат этди:
- Бошимизга Тангрининг куни тушмасин десаларинг, Тангри олдида чин сўзланглар. Улар: “Энди нима қиламиз?” деган маънода бир-бирларига қараб, сукут ичра қотишди. Шу аснода алп Турғун Бўритош қишлоғи оқсоқоли – Элчинни бошлаб кирди. Муған сир очилишини сезиб, шошиб, қалтираб деди:
- Тўрт минг қўй, уч юз от Олатовда...
Хирмон билан Соғук ҳам буни тасдиқлашди. Элчин буларда айб йўқлигини айтди. – “Семизликни қўй кўтаради”, - деди, - Тўйди сўнгги пайтларда босар-тусарини билмай қолувди. “Ит қутирса, эгасини қопади”. У оқсоқол бўлиш учун менгаям осилаётганди...
Элчин бироз ўйлаб туриб, қўшимча қилди:
- Соғун ҳалол йигит, бош чўпон бўлишга лойиқ.
- Маъқул, - Оқ Хун Элчин оқсоқолга миннатдорчилик ҳисси билан боқди.
Алп Ҳоқон Тўйдига Ортиқданда ортиқ жазо қўллади. Унга бир қўй қолдиришни ҳам раво кўрмади. Устига-устак, Янчар уни эллик қамчи билан “сийлади”. Бурнини кесди, хотинча кийдирди, эшакка тескари миндирди ва қишлоқда сазойи қилдирди.
Алп Ҳоқон Бўритош қишлоғидан қайтишлари олдида элга бир сўз айтди:
- Туркистон будини ўз қописига камдан-кам ҳолда қулф, ҳалқа илади. Энди бунинг ҳожати қолмайди.

38

Тароз йўли бошида уларни Инол тегин ва Ой қарши олишди. Алп Ҳоқон билан Суюмни ҳурмат қилганликлари учун икови ҳам оқ кийим кийишган. Оқ отларда. Қўноқларни тенгсиз бир тош уйга бошлаб боришди. Хоналар гулли гиламлар, атлас, шойи, бахмал кўрпа, кўрпача, болишлар, қизил курсилар* ва турли тус нафис тўсмалар билан безатилган. Деворларга олтин қилич, ханжарлар осилган. Ноёб Чин идишлари ҳам қалбларни қувонтиради. Томда бўз бўри сурати солинган ялов ҳилпираяпти. Инол тегин алп Ҳоқон ва Суюмга:
- Бу уй Ой билан мендан Сизларга совға, - деди ўзини камтарона тутиб, самимий овозда.
Алп Ҳоқон ҳам, Суюм ҳам бундай юксак иззат-икромга яраша сўз тополмай қолишди. Шунга алп Ҳоқон бир сассиз Инол тегинни қучоқлади. Суюм Ойни. Бу уларнинг совғага нисбатан тиниқ эҳтиромлари эди. Алп Тегин, Оқ Хун, Янчарлар алп Ҳоқон билан Суюмни қутлашди:
- Қутлуғ бўлсин!
________________________________________________________________

*Қизил курсилар – қизил оғочдан ясалган, қўнғир гул рангли мато билан қопланган курсилар.






- Буюрсин!
- Бу уйда ували-жували бўлинглар!
Суюмнинг ой-куни тўлаётган эди. Шунга у отаси билан алп Турғуннинг олдида ийманиб, ерга қаради.
Инол тегин қўноқлар шарафига уч кун зиёфат берди. Алп Ҳоқон ва Суюм ҳар тунни ўз қасрларида ўтказишди. Тотли шивирлар, гўзал ингроқлар билан...
- Ўғлимизнинг отини нима қўясиз, Ҳоқоним? – деб сўради қайноқ оғушда эриркан Суюм.
- Тушингга кирган исмни-да, жоним.
- Тушимга... Тушимга... Ҳоқоним...
- Тортинма, айт, Суюм.
- Сизга ёқишини истайман.
- Тушга бежиз кирмайди, жоним, ўша ҳақ исм.
- Ундоқда, майли, ҳоқоним, ўғлимизни Ўзгин деб атаймиз.
- Мен ўйлаганимдан кўра ҳам яхши исм.
Суюм алп Ҳоқоннинг мақтовидан суюнди ҳам илҳомланди. Шунга:
- Қизимизнинг оти ҳам сизга ёқади, - деди кўзларини юмганча.
- Айт-чи?
- Ойлин.
- Бу ҳам гўзал исм.

39

ОТ
От – йигитнинг қаноти.
Эл сўзи.

Бутун жонзотлар ичида
инсонга энг вафоли дўст – От.
Жалолиддин Мангуберди.

Тароз тупроғидаги мулкларини ҳам бир-бир кўздан кечиришди. Саноқлар деярли тўғри чиқди. Энди сўнгги тафтишни ўтказиш учун Тангритоғдан айрилиб чиққан Қоратоғ сари юришди. Талай довон ошгандан сўнг бир саройга энишди. Тезоқар сувнинг ўсиқ ўтлар босган сўл қирғоғида Кўчкин йилқибоқарнинг беш ўғли – Кўчим, Қувват, Элқут, Турғут, Юртутлар манглайи ва туёқлари оқ-оқ ёш айғирни узундан-узун арқон билан тошоғоч (қатранғи)га боғлаб, минишга ўргатишмоқда.
- Беш кундан бери шу от билан оворамиз, - деди Кўчкин мулк эгаларини зўр эҳтиром ва илтифот билан кутиб олгач, - ўттиз йилдан бери йилқи боқаман. Аммо бундайини кўрмаганман. Ўтакетган қайсар, асов. Ўзига бино қўйган, мағрур. Бўй берай демайди. Агар уни қўлга ўргатсак, бу юртда унга тенг келадиган арғумоқ бўлмас деб ўйлайман.
- Кўриниши ҳам тулпорга бенгзайди, - Оқ Хун унинг сўзига қўшилди.
- Уруғи тоза от, - алп Турғун уни маъқуллади.
- Бунинг наслини кўпайтирайлик, Кўчкин оға, - деди алп Ҳоқон, - урушда бизга шундай отлар керак.
Янчар дўстининг сўзини қувватлади:
- Арабий отлардан ўзғир отлар!..
- Тангри қўлласа, шунга эришамиз, йигитлар, - камтарликка қотилган ишонч билан жавоб қайтарди Кўчкин.
Алп Ҳоқон бўйнию тўрт оёғи жун арқон билан боғланган айғир томон юрди.
- Эҳтиёт бўлинг, бошқон.
- Хўп, Кўчкин оға.
У беш ўғлонни неча марта устидан улоқтириб ташлаган асовга яқин борди. Тўхтади. Худди арғумоқ алп Ҳоқонни сеҳрлагандай, у унга меҳр билан узоқ тикилиб турди. Сўнг:
- От - ақлли жонивор. Одамга садоқатли дўст. У сенинг меҳрингни, сенинг севишингни туйиши керак. Сенинг ғамхўрлигингни ҳам, эгалик қудратингни ҳам. Дағаллик, сўкиш, уриш, камситиш, мажбурий ҳаракат унда нафрат уйғотади. Арқонларни ечинглар.
- Ўзи бир ой деганда уни зўрға тутдик. Она сутимиз оғзимизга келди. Қочиб кетади.
Алп Ҳоқон Кўчкинга жавоб бермади. Тоғда туғилиб ўсгани учун ёввойилашиб кетган арғумоқнинг тизгинини тутди. У кишнаб, икки олд оёғини баланд кўтариб кўкка сапчиди. Алп Ҳоқон унинг кўзига тик боқиб, жиловни маҳкамроқ тортди:
- Тинчлан жонивор, тинчлан!
Айғир бу йигитда ўзидан-да буюкроқ куч борлигини ҳис қилди. Бироқ бўйин эггиси келмади. Сапчишда давом этди. Лекин бўшашиброқ. Алп Ҳоқон сўзини тағин такрорлади:
- Ечинглар!
Йилқибоқарлар ноилож буйруқни бажаришди.
Алп Ҳоқон мислсиз чаққонлик билан бир сакраб, эгарга ўтирди. Жиловни қаттиқ тутди. Шунга қарамай айғир орт оёқларини ҳар ён кўтариб, шаталоқ отиб, йилқибоқарларни итқитгандай уни ҳам итқитиш учун жон-жаҳди билан ҳаракатга тушди. Янчар билан Суюмдан бошқа ҳаммани қўрқув қуршади. Янчар ўз дўстининг нималарга қодирлигини биларди. Шунга: “От-ку от, унга арслон ҳам бас келолмайди”, деди ичида. Суюм ҳам эрининг: “Тенгсиз ботир”, деб ўйларди. Шунга нисбатан хотиржам эди.
Алп Ҳоқон Марв, Кашмир ва Чананда отда ўтириб, ётиб, тик туриб чопиш, чопароқ ёйда олд, орт, ёнларга ўқ узиш машқларини сув қилиб ичган эди. Шунга эгарда ўзига ишонган ҳолда эркин ўтирарди. Асов унинг қудратидан тушкунликка туша бошлади.
“Елим ҳам бундай ёпишмайди” деди ўзига-ўзи ички бир ҳаяжон билан Кўчкин. Элқут, Кўчим, Турғут, Юрттут ва Қувват ҳам ҳайратга тушди: “Ҳали бундайини кўрмаганмиз!..”
Арғумоқ тузоққа илинган қоплондек зўр шиддат билан ўзини ҳар ёққа ура бошлади. Алп Ҳоқон жиловни бор кучи билан тортди. Жонивор мункиб-мункиб кетди. Оқибат у бу йигит олдида ўз ожизлигини сезди. Алп Ҳоқон тизгинни бўшатди. Айғир бундан фойдаланди: алам талвасасида уни олиб қочди. Бироқ алп Ҳоқон бунга йўл қўймади. Жиловни силтаб тортароқ от билан сойга шўнғиди. Уни оқимга қарши ҳайдади. Шўрлик қирғоққа чиқишга қанча уринмасин, чиқолмади. Бунга алп Ҳоқон имкон бермади. Шунга оқимга қарши чопаверди, чопаверди. Йигит у ўйлаганидан кўра ҳам кучли ва маккор эди. Оқибат қанча алам бўлмасин, унинг иродасига бўйсунишга юз тутди. Айғирни соҳилга бурди.
Арғумоқ тақдирига тан беришни истамади. Тақдирга тан бериш-жон беришдай қийин. Мағлубиятни тан олиш ундан ҳам қийин. Жонивор тинкаси қуриганига қарамай, алп Ҳоқондан қутулишни истади. Зотан, оламда ЭРК туйғусидан улуғроқ туйғу йўқ. У арчали ўрмонга ўзини урди. Аммо сўниқ руҳ, сўниқ шиддат билан. Алп Ҳоқон уни осонликча тикка, қорсиз чўққи сари бурди. Шўрлик от узоқ чополмади. Унинг нафаси бўғзига тиқилди. Оёқлари қалтираб, ўзига бўйсунмай қўйди. Алп Ҳоқон тизгинни бўшатди. Эгардан тушди. Унинг ёлини, қорнини, сағриларини силади. Сўнг оёқларини. Ҳолдан тойганиданми, ёққаниданми ва ёки тақдирига тан берганиданми, аниқ айтиш қийин, ишқилиб жонивор ортиқ қаршилик кўрсатмади. Ё қаршилик кўрсатиш фойдасизлигини сезгандир? Қайдам? Ёввойи айғир инсон иродаси олдида илк дафъа ўз ожизлигини ҳис этди. Унинг кўзларидан мўлт-мўлт ёш оқди. Танг, жуда танг аҳволда қолган, яъни:
Ватанидан айрилган,
Эркидан айрилган,
Тамом иложсиз қолган.
Одамнинг ҳам кўзларидан шундай ёш оқади.
Ғуссали ёш,
Аламли ёш,
Фироқли ёш...
Инсон...
От...
Бутун жонзотлар ичида инсонга энг вафоли дўст:
ОТ.

40

Саноқда мингта от кам чиқди. Кутилмаган бу ҳолдан Кўчкин эси оғган кишидай довдираб қолди. Унинг ранг-қути ўчди. Ўғилларининг ҳам.
- Бу айғир билан андормон бўлганимизда, уни кимдир ўғирлаб кетган, - деди у ўзига савол назари билан қараётган алп Турғун, Оқ Хун, Янчар, алп Ҳоқонларга йиғлагудай бўлиб боқиб.
- Сенинг бу сўзингга...
- Тоға, сал шошмайлик, - алп Ҳоқон алп Турғуннинг гапини бўлди, - балки, чиндан ҳам шундайдир? Олдин аниқлик киритайлик.
Орага ноқулай жимлик кўланкаси ёйилди. Сўнг эгалар билан йилқибоқарлар ўртасида аччиқ - чучук гаплар бўлиб ўтди. Охири Кўчкин Кўк Тангри* билан қасам ичди. Шундан кейин савол - жавоб тугади. Янчар бошлиқ Кўчкиннинг беш ўғли йўқолган йилқини қидиришга тушишди. Тангри тоғда дорили ўт териб юрган Тоштўл уларнинг тун кўнгилларига чироқ ёқди:
- Бир ўғлон туғар*га йилқи ҳайдаб кетди.
- Қачон? – сўради Янчар.
- Кеча.
Бир кундан сўнг уни қувиб етишди. У Кўчкиннинг қайни укаси - Эртош экан. Бироқ уни тириклай тутишолмади. Эртош шармандаликдан ёхуд қийноқданми қўрқди. Ўзини (боши билан) Девқоядан ташлади ва бўлак-бўлак бўлиб кетди.
Алп Турғун билан Оқ Хун Кўчкиндан кечирим сўрашди:
- Бизнинг гапимизни кўнглингизга олиб юрманг.
- Сизларнинг ўринларингизда бўлганимда мен ҳам шундай қилардим-да.
Алп Ҳоқон ота-бола йилқибоқарларга олтита асл от совға қилди.
Ўртадан гина-гумон тарқади. Ўрнини севинч ва ишонч эгаллади. Кўчкин эгаларни оқ буғдой чўраги, қўй эти, қимиз билан сийлади. Қўноқлар қалқишаркан, Кўчкин:
- Энди сизларга Яратганнинг бир мўъжизасини кўрсатаман, - деб қолди.
- Қандай мўъжиза? – Янчар ўз қизиқувини яширолмай сўради.
- Ўз кўзларингиз билан кўрганларингиз маъқул.
- Учини чиқара қолинг, Кўчкин оға.
- Сабр қилинг, иним, - у қўноқларни Қоратоғ бошига, “Ухлаётган гўзал” қошига бошлаб борди.
Тошга айланиб қолган малак.
Кўкка боқиб ётибди.
Гўё осмонга дардини айтаётгандай.
Гўё Тангридан нажот кутаётгандай.
Кўзлари юмуқ.
Дудоқлари сал очиқ.
Қўллари икки ёни бўйлаб оёқлари сари чўзилган.
Қачон тошга айланиб қолган?
Қайси замонда?
Тарих:
Жим,
Гунг,
________________________________________________________________*Кўк Тангри – Кўчкинлар хонадони Кўк Тангрига сиғинадилар.
*Туғар – Шарқий Туркистон кўзда тутилади.
*Ухлаётган гўзал – Ҳозир ҳам у шундай аталади.

Ожиз...
Сабаб:
Тарихдан олдин, жуда-жуда олдин тошга айланган.
Ҳали Одам Ота, Момо Ҳаво туғилмаган замонларда...
Ҳали Зардушт, Будда, Иброҳим, Мусо, Исо, Муҳаммад пайғамбарларнинг зувалалари йўғрилмаган замонларда...
Ҳаммалари “Ухлаётган малак”ка ачинишди. Айниқса Суюм блан Ой.
- Ҳудди ҳозиргина уйқуга кетгандай-а! – Ажабланди Янчар ва шунда беихтиёр унинг эсига Нозли тушди. Кўзларига ёш қалқди.
Соғинч ёшлари...
Алп Ҳоқон унинг кўнглида нелар кечаётганини англади. Шунга хотирасида олис Кашмир, Ойол, Уйсин, Айсин ва Нозли жонланди. Ойолнинг: “Сиз мени унутиб қўйдингизми, Султоним!” дегандай маънода боқиши алп Ҳоқоннинг юрагини ўртаб юборди. У оғир, жуда оғир уҳ тортди. Суюм буни: “Ухлаётган гўзалга қайғураётганидан” деб ўйлади. Аммо Янчар алп Ҳоқондаги кечинмани ҳис этди. Юраги увушди. Алп Ҳоқон ўзи ва Суюмни чалғитиш учун:
- Балки, “Ухлаётган малика” осмондан энгандир? – деди, - у ёқдаги сирни айтиб қўймаслиги учун уни Тангри тошга айлантиргандир?
- Бундан чиқди осмонда ҳам одам яшаркан-да?
- Шунча сайёралар кишисиз бўлмайди, Инол.
Ҳаммалари “Ухлаётган гўзал”нинг юз-кўзидан ўпишди. Кейин алп Турғун ва Оқ Хун - Исфижобга, Янчар Тарозга, Кўчкин эса ўз уйига қайтишди.

41

Қуйи қисмини йўсинлар, юқори томонини итбурунлар қуршаган қояларнинг ўрталиғига қурилган боғ уйда бир ой армонсиз дам олишди. Тош қасрни доира шаклида айланиб оқгувчи сойнинг қайинли ўрмон билан ҳамоҳанг шовуллаши, қушларнинг бетин хонишлари уларнинг таранг асабларию чарчоқ мияларига малҳам бўлди. Бу бетакрор дам ёш эр-хотинлар хотирасида мангуга сақланиб қолди. Ёввойи гуллар, арчали чўққилар, шаршара, булоқ, ирмоқлар, қимиз, қаймоқ, қатиқлару турли емоқлар уларга ором ва лаззат бағишлади. Бу ёш эр-хотинларнинг ҳаётларидаги энг гўзал, бахтиёр кунлар эди. Алп Ҳоқон умрининг охиригача шу маъсуд кунларни қўмсаб яшади. Суюм ҳам. Ой билан Инол тегин ҳам.
- Инол дўстим, изн берсанг, урушдан сўнг мен ҳам бу ерда худди сеникидай бир уй қураман.
- Буни сўраб ўтиришнинг ўзи ортиқча, алп Ҳоқон. Агар зарур бўлса, сенга жонимизни ҳам берамиз. Қурилишни эса менга қўйиб бер. Сен арабни ҳайда!
- Сенга ўлигимни ташлаб олсам бўлмас, Инол?
- Мен билан Ойни яхши кўрсанг, бошқа бундай сўзлама, дўстим!



- Бизни кечиринг, - эри ўрнига жавоб берди Суюм ва алп Ҳоқоннинг елкасига бош қўйиб, тиниқ жилмайди.
Шундан сўнг бу ёш, мағрур эр-хотинлар ўла-ўлгунларича дўст, оғир дамларда бир-бирига ҳамдам ва қуда-анда бўлишга келишиб олдилар.
Шу аснода Кашмирдан Эшил билан Енгиш қайтишди. Келинларсиз. Сабаб: Ойол келишни истамаган. Балки Суюм воқеасини эшитгани учундир? Яна Тангри билгувчидир. Нозли, Уйсин, Айсинлар эса: “Ойолнинг кўнгли бузилади,
уни ёлғиз ташлаб кетолмаймиз, урушдан кейин...” дейишган.
Бундан алп Ҳоқон анча кунгача ўзига келолмади. “Бир қизнинг бахтига завол бўлдим, - дея ўзидан-ўзи нафратланди, - энди дўстларим ҳам мен туфайли изтироб чекадилар”.
Агар Янчар унга мингта Улан нусхасини тарқатганини, бу элда шов-шув бўлаётганини айтмаганда, балки, бу сиқинтидан у юрак хасталигига чалинармиди?
Тарозга қайтишди. Гўё шуни кутиб тургандай, Суюмнинг кўзи ёриди. Ўша, тушида аён бўлганидек, у ўғил туғди. Исмини Ўзгин қўйишди. Ой ва унинг канизаклари Суюмнинг бошида парвона эдилар.
Алп Ҳоқон эрта тонгдан қоронғи тушгунча кўнгиллиларга Ватанимиз кечмиши, юртоларларимиз, енгилмас ботирларимиз ва уруш сирлари тўғрисида куйиб- пишиб дарс бера бошлади. Секин-секин уларни очун тарихи, фалсафаси, адабиётлари билан таништиришга ўтди. Жанг санъати машқларига асосий эътиборларини қаратди. У кўпинча Тангриқут Ботур (Ўғузхон)нинг шонли Юришлари, ғалабалари ва ҳарбий ўгутлари ҳақида тизим-тизим мисоллар келтирарди. Ҳозир ҳам шундай қилди:
- Ўғузхон бобомнинг ўгути кўнгил очар:
“Машқда озар,
Жангда ўзар”.
Билинг, зафар руҳий, жисмоний кучга боғлиқ.
Машқда чиниққан бўлса юз чоғлик черик
Мингдан ҳам ўнжароқ ёғийни йитар аниқ.
Шу сабабли ҳар машқни бажаринг тўлиқ.
Қани “Оғоч қилич”ларни қўлга олингиз,
Менга қарши ўнта-ўнта бўлиб келингиз.
Ёвни аяш - ўз жонига қасд қилиш, демак,
Урушда арслондек кескин олишмоқ керак!
Қани, бўлинг! – Бармоқлари билан шарт турди.
Ва югурди,
Айланароқ оёққа турди.
Иккала “қиличин” суғурди,
Жангга кирди.
Чериклар қоплонлар янглиғ унга ёприлди:
Шарақ-шуруқ...
Гўё кўк чўкди, ер ўприлди.
Ҳоқон ҳайқирароқ том-том баравар сакрар,
Қуюндек айланар, чап берар, “қилич” сермар.
Девор, оғочларга маймундек чопиб чиқар,
Бургутдек қуйилар ва яна “қилич” ўйнар.
“Ёв” ҳолдан тоярди,
Янгилари чиқарди.
- Чарчадик! – чериклар қора терга ботишди.
- Чидайлик йигитлар, тағин бироз чидайлик.
Машқ...
Бироқ хиёл кечмай ҳолдан тойишди.
- Майли, энди, йигитлар, бир пас дам олайлик.
Машқда қийналсак, жангда енгил бўлади,
Буни кўрган ёв аламдан куйиб ўлади.
Бунда мия машқини ҳам кўзда тутяпман.
Яъни, жангда ақл, онг ҳам муҳим деяпман.
Турк эли кечмиши билан анча танишдик,
Ўғуз бобом тарихини сув қилиб ичдик.
Ҳинд, Чин, Юнон фалсафаси чўх бебаҳо.
Ҳар бирини ўрганамиз пухта ва изчил.
Бизни ўз сеҳрига олди “Улан”, “Овасто”.
Бизга қўриқ очди: Товрот, Забур ва Инжил.
- Бир-бирига ўхшашлиги биланми, устоз?
- Оятларни ўқиш ҳам кўп фойдали, Аҳмат?
- Энг сўнгги ялвочдан ибратда бу, жуда соз...
- Оғуга ғарқ асал... – У Гирак*ни бўлди шарт,
- Дўстим, ётми ё ҳайвонми, ўрганиш мумкин.
- Қўйсанг-чи, Боғий*, сен бу тушингни сувга айт.
- Ишон Ҳашвий*, - Уни ҳимоя қилди Ҳоқон
-, Отдан садоқатни ўргансак бўлмас нечун?
Айиқ тирик экан, унинг қадирдон инин
Босиб ололмаюр ҳатто энг кучли ҳайвон.
Нимага айиқдан сабоқ олмасин инсон.
Алп Эр* бобомдайин одам аридан ўрнак олган*
Турк уруғин Она бўри* қутқариб қолган.

*1,2,3,4 – Араб босқинчиларига қарши курашган тарихий шахслар: Аҳмат, Гирдак, Боғий, Ҳашвий.
*Алп Эр – Алп Эр Тўнга – форсчасига Афросиёб. У Самарқанд кентига асос солган. Ва буюк Турк Марказлашган Давлат – Империя тузган. Болалигида ари инини бузмоқчи бўлган. Лекин арилар ғувуллаб унга ёпишган. У қочган. Шунда унинг миясига туйқус: “Юртни қўриқлашни аридан ўрганиш керак” деган фикр келган.
*Она бўри (бўз бўри-бўз қурд) – Турк болаларини (икки гўдак) эмизиб катта қилган Она бўри ривояти кўзда тутилади.


Тангриқут* йўлбарсдан шиддат сирин ўрганган*
Ёвқур Хунлар* бургут шаклида қўшин тузган.
Ҳоқон сўзин маъқул топди ҳамма, Инол ҳам.
- Ҳар кун икки соат...
Ақлий - руҳий машққа кам.
Энди уни уч соатдан этамиз давом.
- Биз шуни истардик.
- Яхши.
- Бу фикр дилдан.
Уни қаймон сўзлар билан ўради қўшин.

42

Ақлий, руҳий ва жисмоний машқлар билан
Сезилмай кечарди:
Кунлар,
Ойлар.
Беқиёс қудратга кириб борарди қўшин.

43

Алп Ҳоқон ҳар куни тунда бир марта албат
Темирчилар билан қўнишарди топиб вақт.
Бу ерда кечаю кундуз қайнар эди иш:
Тарақ-туруқ... тақ-туқ... шақ-шуқ... Шарақа-шуруқ...
Босилар босқонлар бетиним: гуп-гуп... дуп-дуп...
Ўтлар ёнар, қўпар бўғиқ, сирли бир товуш.
Аждарҳо ғазабнок вишиллар гўё: виш-виш...
Темирлар айланар эди алвон чўғларга.
Рум, Ҳинд, Чин саслар ҳам жаранглаб турарди:
- Бир маромда бос!
- Тез бўл!
- Ўтдан ол!
- Ўтга сол!
Румлик уста шогирдини сўкиб қоларди:
- Болғани тўғри тут, лапашанг, ҳа-ҳа, шундай.
Тез урма, бир текис ур: тақ-туқ... мусиқадай.
Темир сенинг истагингни аниқ хис этсин.
Шошма, фикр, юрак, борлиғинг унда бўлсин.
__________________________________________________________________
*Тангриқут – Ботир Тангриқут – Ўғузхон – ёвга шиддат билан ҳужум қилишни йўлбарсдан ўрганган.
*Ёвқур Хунлар – Таншихай-Тонгчиқай. У ўн тўрт ёшида Сиянби-Суюнби империясига асос солган. Бургут шаклида армия тузган. Хитой қўшинларини ер этган.
44

Бунда ёт эл тиғлари ҳам турарди қатор.
Ҳинд, яҳуд, араб тиғлари аро бешак
Чин қиличи эди мустаҳкам ва кўркамроқ.
- Босқинчи, талончи ёвни этиш учун тор-мор
Энг аъло яроғлар ишлаб чиқариш даркор:
Энг аъло,
Энг сара,
Зангламас,
Синмас қурол!..
Ҳоқон топшириғин бажариш учун ҳалол
Ҳар бир уста ҳар бир тиғга берарди меҳрин.
Тиғлар секин юз очарди кўрсатиб сеҳрин.
Алп Ҳоқон уларни битта-битта синарди:
Қилични темирга қайта-қайта урарди.
Тобига етмаган: куйрак*лари синарди.
Сунгги, қалқон, ўқ - ёй, ханжар, тўқмоқ, қинлар ҳам
Ҳоқон, Инол кўригидан бир-бир ўтарди.
Шунинг учун очунда энг сифатли қурол
Тароз, Исфижобда ясаларди ўшал дам.
Туб эътибор... олтин... меваси бу эҳтимол.
Ҳоқон ҳар бир уста билан ўз дўсти мисол
Қўнишарди,
Кенгашарди,
Ичарди май ҳам.
Темирчилар уни жуда ҳам севишарди
Гоҳ-гоҳ унга тилак, дардларин айтишарди.
Бир тўп уста уни ўраб олди ногаҳон.
Ҳинд ўғлони ундан кўмак ўтинди шу он:
- Ўз юртингдан азиз юрт йўқдир дейишади.
Балки, чиндир?
Лекин менга Тароз маъқулдай.
Бу ерда эркинлик билан тўкинлик мўлдай.
Одамни одам ўрнида кўришади.
Шунга мен, алп Ҳоқон, Тарозда қолмоқчиман,
Бир форс қизини ўзимга олмоқчиман.
- У ҳам сенга тегмоқчими?
- Ҳа, шундай.
__________________________________________________________________

*Куйрак – мўрт қорамонча шева.



- Маъқул.
- Уй-жой масаласи?..
- Кўкламгача, сабр қил.
Ҳа, айтгандай, Раҳу, қиз не иш билан машғул?
- Гилам, хуржун тўқийди, ип ҳам йигиради.
- Тузук.
- Менинг ҳам бир дардим бор, - деди юнон.
- Айтгил Лука, - юнон тилида деди Ҳоқон.
- Бола-чақам мени ўйлаб, кўп қайғуради.
- Хат олдингми?
- Олдим.
- Истагингни айт, ўғлон.
- Кўчириб келишнинг иложи борми, бошқон?*
- Ёзгача кўчириб келамиз, ишон.
- Соғ бўл!
- Қуддуслик* яҳудий Ҳоқонга сирли боқди
Ва деди:
- Сен танлаган йўл жуда тўғри йўл!..
Ҳоқон унга синчков тикилди, бўлди ҳайрон.
- Гапим бор... – у хилватга суқ бармоғин нуқди.
- Айт, булар иброний* тилини билмайдилар.
- Содда бўлма, - оғочзорга йўналди Зуннор.
Кимсасиз ёнғоқзор тўрида қўнишдилар:
- Мен Тарозга сенга кўмак бергали келдим.
- Соғ бўл.
- Кўнглим истаги бу, алп Ҳоқон дўстим.
- Соғ бўл.
- Буни ҳеч ким билмасин зинҳор-зинҳор!
- Кўнглингни ёр.
- Бу сир бўлиб қолгани яхши.
- Инонмасанг айтма, - Ҳоқоннинг келди ғаши.
- Бу сирни билмайди дунё.
- Нима ўзи, бу?
- Ерда ҳали бундоқ яроқ йўқ.
- Айт, недур у?
- Очундаги ҳамма силаҳлардан ҳам аъло.
- Айтақол, - Ҳоқоннинг ҳайрати ортди баттар.
- Портлагич! – Қўйнидан бир тугунча олди у.
- Буни кўрган киши “калава” деб ўйлайди.
Уни ясаш сирин мендан ўзга билмайди.
______________________________________________________________
*Қуддуслик – Зуннор ўзини алп Ҳоқон ва усталарга шундай таништирган.
*Бошқон – бошлиқ.
*Иброний – Яҳуд тили.

Энди сен...
- Бир синаб кўрамизми, алп Ҳоқон?
- Майли.
Ўрмон тўрроғига боришди чаққон.
Нечундир Ҳоқонни босди мавҳум ҳаяжон.

45

“Калава”ни тўнка остига қўйиб қайтди.
Қўлидаги мойга қотиқ пиликни ёқди.
- Энди, тез қочмасак бўлмас, бошқон, - деб айтди.
- Бир дақиқадан сўнг қўпаюр чин қиёмат.
- Лофми? – Ҳоқон унга унча ишонмай боқди.
- Қочдик! – Зуннор унинг серпай қўлидан тортди.
Салдан сўнг юз берди даҳшат!
Чинакам ваҳшат!
Гўё чақмоқ чақиб, гулдиради гулдирак,
Гўё қулагандек бўлди ер билан фалак.
Ҳайрат ва ҳаяжон ичра сўради Ҳоқон:
- Айтгил, Зуннор, бу идишнинг ичида не бор?
- Айтмайман ҳеч қачон.
- Айтсанг не ўлғай, Зуннор?
- Сир... Буни очунга сира этмайман ошкор.
- Ёнар мойми дейман, Зуннор?
- Бошқа сўрама.
- Очунга ёт қурол.
- Сенга чўх зарур қурол.
Сенинг ёвинг, менинг ёвим, буни унутма.
“Калава”лар билан ғанимни қўрқувга сол.
Элинг хуни учун қон кеч,
Аяма ҳеч!
- Сен мени билмасдан сўзлаяпсан.
- Биламан
- Қаердан?
- Сенга бир яҳудий сабоқ берган...
- Устоз Довуд!.. Лек бунга кўп замонлар ўтган.
- Мен унинг ўғлиман.
- Ҳа-ҳа... Устоз омонми?
- Ҳали анча тетик. Сени эслаб туради.
Эслаб-эслаб узун-узун хаёл суради.
- Соғ бўлсинлар.
Мени қандоқ топдинг сен, Зуннор?
- Турғун тоғанг билан отам эскидан ошна.
- Аммо мен ҳақимда унга ҳеч оғиз очма.
- Майли.
- Энди айт, ёв не замон ўтда ёнар?
- Мева қандоқ етилади? Масалан, анор?
Бироз вақт бор...
- Сўнг унга очун ўлурми тор?
- Сен қанча “Калава” ясаб борасан, Зуннор?
- Мингта.
- Бунинг эвазига нима берайин?
- Зафар!
- Тағин?
- Зафар!
- Балки... балки олтин, зар?
- Яҳудий ҳам арабдан куйган...
Фақат зафар.
- Соғ бўл!
- Энг овлоқдан бир кулба берсанг бас.
Яна емоқ, ичмоқ.
- Тонгда бўлади тайёр.
- Эсингда тут: сир - сир бўлиб қолмоғи даркор.
“Калава” сабаб алп Ҳоқон қувончга тўлди.
Бунинг таъсирида унга бир фикр келди:
- Ҳозир қанча “калава”нг бор?
- ...
- Айтгил, илтимос.
- Юзта.
- Яхши, ҳаммасини менга бериб қўй.
- Сабаб бошқон?
- Зарур.
- Марвда ўтказюрсан “Тўй?”
Шўртот*, истихфорот*, силаҳ омборлари бор...
- Сен ўзингни бил, бошқасин қўй.
- Хўп, бошқон.
- Нима зарур бўлса, менга айтгин.
- Хўп, Ҳоқон.
- Фақат-фақат ишни имкон қадар тезлатгин.

__________________________________________________________

*Шўртот – полиция ташкилоти ва биноси.
*Истихфорот – жосуслик ташкилоти ва биноси.
*Исёнкор Абдуллоҳ – Абдуллоҳ ибн Амин. Тарихий шахс. У ҳақда Наршахий шундай ёзган:
“Марвда араблардан Абдуллоҳ ибн номли бир киши бор эди. У Муқаннага имон келтирди ва қизини унга хотинликка берди”. “Имон келтирди” сўзини “қўшилди” маъносида тушуниш керак. Наршахий буни зхамонасозлик қилиб ёзган.
46

Ҳоқон Инол билан келишган ҳолда албат
Еролу Юртолга берди махфий топшириқ...
Сўнг қўшимча қилди:
“Иш”ни бажаринг пишиқ.
“Боғдод”ни ҳам...” – Овоз келди ғойибдан шу он.
“Араб... туркдан... юбор” – шивирлади такроран.
Эс-ҳушини йиғиб, сергак тортди Алп Ҳоқон.
Ва бирдан эсига тушди араб Сулаймон.
“Ундан ишончлиси йўқ, - ўйлади алп Ҳоқон
- Топшириқ, машқларни бажармоқда виждонан.
Исёнкор Абдуллоҳ зурриёти бу ўғлон.
Иккинчиси Енгар, кучда тенгсиз паҳлавон”.
Шу туннинг ўзида улар билан қўнишди...
Ёниқ юрак ила махфий “иш”га кўнишди.
Уч кунлик машқ...дан сўнг Боғдодга ёнишди.

47

Қирқ кун кечди.
Кулга айланди
Истихфорот
Шўртот...
Қурол-яроғ омбори ҳам ниҳоят...
Қора тўзон ичра қолди Марв ва Боғдод
Ўрдуларни босди миш-миш, ваҳм, таҳлика.
Ғазабдан титради амир* ҳам халифа*.
- Ерданми, кўкданми, қайдан қўпди бу офат?!
Қани бунинг илдиз, ўзаги?!
Қани маншаъ*
Шунча қўрғон, ўрду, шунга куч, қудрат оша
Қандай чиқди, қайдан чиқди бундай “томоша?”
Осмонда бўлса ҳам, қабрда бўлса ҳам топ!
Улан, варақалар қайдан бўлмоқда пайдо?
Гап сотгунча қоп-қоп,
Унинг уясини топ!”

*Маншаъ – Бирон ғоя, хавф, фитналарнинг келиб чиқиш ери.
*Аббосийлар халифалиги: 750-1258 йиллар. Абу жаъфар Довоноқий 754-775 йиллар халифа бўлган.
*Аздий (758 йил) амир бўлган.



48

Тузм жосуслари юртни итдек титишди...
Лек тўрт ботир Тарозга соғ - омон қайтишди:
Иш... кечинмаларин алп Ҳоқонга айтишди...
Вақти-вақти билан ёв кучин, - деди Ҳоқон
- Куйдириб боришни тўрттовингга юклаймиз.
Ҳар гал ёвга айни шундай соласиз қирон.
Оёқ-қўлсиз қолган аждарни йитиш осон.
Ва сўнг ота Туркистонни қайта тиклаймиз!

49

Оқ Хун сабаб: ишлаб чиқариш ўсди жадал,
Гилам, хуржун тўқиш сифатга ортди дангал.
Тери ошлаш, ишлаш ва ҳар хил оёқ кийим,
Чакмон, пўстин, қалпоқ тикиш йўлга қўйилди.
Бундан ҳаммадан ҳам кўпроқ суюнди Суюм.
Илк мато тўқилган кун қўйлар сўйилди.
Тангрига мақтовлар билан ўтлар ёқилди.
Турли емоқ, майлар тергиларга тортилди.
Ўлан, куй, ўйинлар бир-бирига қотилди.
Оқ Хун, Турғун, Ҳоқон, Инол, Ой, Суюмлар ҳам
Рақсга тушдилар шу ойдин, гўзал оқшом.
Бир тўп черик қиличбозлик маҳоратини
Кўтаринки руҳ билан этди намойиш.
Нишонга ойболта отиш санъатини ҳам
Кўрсатди...
Ер-кўкни босди қарсагу олқиш.
Шундай дамда Исфижобдан келди бир чопар
Ва Ҳоқоннинг қулоғига айтди хушхабар...
Тезда Ҳоқон, Суюм, Янчар, Оқ Хун ва Турғун
От қўйишди...
Ҳали оқармаган эди тун.

50

Улар узоқ айрилиқдан сўнг кўришдилар,
Қучоқлашиб, ўпишиб кўз ёш тўкишдилар.
Бу қутлуғ ҳолатни тўлиқ тасвирлаш қийин.
Севинчлари еру кўкка сиғмасди лекин.
Улар теграсида ҳамма парвона эди,
Бу чун ота-она Ҳақга шукрона дерди.
Бобосининг тиззасидан тушмасди Ўзгин,
Момосининг оғушидан чиқмасди Ўзгин.
Ота-она хизматида тинмасди келин.
Улар билан узун суҳбат қурарди Оқ Хун.
Қизғин кунлар еллар каби еларди ғиз-ғиз.
Кунларки, бир-бирларидан мазмунли, тамиз.
Ота-она кўй-кентларда эркин юришди,
Экинчи, ишчи ва чўпонлар-ла қўнишди.
Элнинг расм-русум, яшаш тарзин кўришди.
Алп Ҳоқоннинг бутун мулки билан танишди.
Аёл - эркак тенг бу гўзал, тўкис, ҳур ҳаёт.
Ҳакимда ҳам, Унсинда ҳам уйғотди Ҳайрат.
Шунда, туйқис, кўзларидан ғам, ёшлар оқди.
Шунда, туйқис, дилларидан шу сўзлар қалқди:
“Умрим паранжида ўтганини билмабман,
Бундай ҳаёт борлиғини ўйлаб кўрмабман.
Ўз уйимдан бир қадам ҳам нари жилмабман.
Бир марта ҳам яйраб, яшнаб, ўйнаб-кулмабман.
Қафасдаги тўти каби ўтибди умрим.
Чин ҳаётни энди кўрдим, шукр Худойим!”
“Кимга хизмат қилдим мен?
Зулмгами, ҳайҳот?!
Ўз уйимда таҳқир, кулфат ҳам зўрлик кўрдим.
Юртим зиндон ўлди,
Қайғу, дард, хўрлик кўрдим.
Рўшнолик кўрмадим мен,
Қувулдим оқибат”.
Уни бу ердаги ҳаёт қилса ҳам лол, ром
Кўнглини бир ғашлик сиқиб турарди маҳкам.
Не бу?
Туб сабабин тополмасди нечун у?
Балки уни “Уммавий ит”* тамғаси билан
Уриб - тепиб ишдан ҳайдашгани учундир?
Балки улус оч, яланғоч қолганидандир?
Юртда ўлат*, қувғин авж олганидандир?
Халифанинг алп Ҳоқонга хатиданми ё?
_____________________________________________________________
*”Уьмавий ит”- Уммавийлар 89 йил халифалик қилганлар: 661-750 йиллар. Шом ҳокими Муовия халифаликни Муҳаммад пайғамбар авлоди (амакиваччаси ва куёви – Фотима қизининг эри) Ҳазрат Али Абу Толиб (тўртинчи халифа) ва унинг ўғли Ҳасандан тортиб олишган бўлсалар, аббосийлар уммавийлардан халифаликни қон тўкиш, қирғин йўли билан тортиб олишган. Аббосийлар халифалиги: 750-1258 йиллар. Яъни 508 йил ҳукм сурган. Аббосийлар тахтга киргач, уммавийларнинг қўли остида ишлаганларни: “Уммавий ит” тамғаси билан ишдан ҳайдашган, қамашган, ўлдиришган.

Не бу?
Аниғини билолмасди, Худоё.
Илиқ сўзлар билан ёзилгандай эди хат:
“... Сени қучоқ очиб кутиб олади Боғдод...”
Нега?
Бунга аниқ жавоб топмасди Ҳаким.
Ҳоқон кулиб қўя қолган эди бесўз, жим.
Кўнглида нима бор?
Буни билмасди ҳеч ким.

51

Кийим, гилам, шойи, бўзлар... ортилган карвон
Йўлга чиқди:
Туғар* сари
Ва
Ботар* томон.
Шу кун ўз уйида зиёфат берди Ҳоқон.
Шунда билиб олди таклиф боисин Ҳаким:
Чиндаги Эл аро Мусобақа...
Шох хати...
Ҳаким енгил тортди, тўзғиди ғамлик пати.
Марв, Боғдод ҳоли билан қизиқди Турғун.
- Не дей? – деди Ҳаким, - юз берди машъум ёнғин.
Бундайин ёнғинни кўрмаган ҳали очун.
Шиа ақли Шарик ўчин олаётир тағин.
Тинчимади бу шиалар, ҳеч тинчимади.
Бу билан ўз-ўзларига солаётир қирон...
Алп Ҳоқон Турғунга бир қараб қўйди.
- Шиа билан сунний урушидан халқ тўйди.
Халифага қарши даъват зўр тус олмоқда.
Улан, варақалар жиддий таҳдид солмоқда.
Қанча таъқиқ, зулм, қамоқларга қарамай
Намойишлар ҳеч тинмайин давом этмоқда.
Эл ғояга ишонса чин, бўларкан шундай:
Қўрқитолмас экан уни:
Қийноқ
Ва
Ўлим.
Эл талаби:
Тўғри,
Қатъий,
______________________________________________________________
*Туғар – Шарқ.
*Ботар – Ғарб.


Кескин
Ва
Хавфли:

“Ўз Ёзув*, Тил*, Исм*, Асли*мизга қайтамиз.
Юртимизга ўзимиз Бош, Эга бўламиз.
Керак эмас араб хожа, хўжайинлиги
Ёлғон Йўруқ, ёлғон ваъда, халифалиги.
Бунда ё тилакка етамиз ё ўламиз!”

Ғоя инсон миясини ишғол этса том
Ҳар томирда оқаюр у бамисоли қон.
Юрак янглиғ аъзосига айланади ҳам.
Бундай халқни енголмайди ҳеч куч, ҳеч қачон!
Эзгу ишда уни қўллаяжак Оллоҳим.
Менинг ўзим бунга дил-дилимдан инондим.
Кўз олдимда юз кишини дорга осишди,
Етти қизнинг терисини қўйдек шилишди,
Беш ўсмирнинг кўзларига пичоқ уришди,
Бир боланинг юрагини ўйиб олишди.
Уч йигитнинг баданига шинни суришди,
Узун-узун теракларга танғиб боғлашди.
Чивин, ариларнинг кўнгилларин чоғлашди...
Бироқ улар қайтишмади мақсадларидан:
Ўзлик, Ҳурлик, Эрк деб аталган аҳдларидан.
Ҳаммалари “Озод Туркистон!” деб ўлишди.
Дерлар: “Ҳар таъсирнинг акс таъсири ҳам бор”.
Намойишчилар ҳам ғазабда ёнмоқдалар.
Халифага бу дунёни қилмоқдалар тор.
Сарой*, Ўрду*, дўкон*, уй*ларни ёқмоқдалар.
Амалдору миршабларни ўлдирмоқдалар.
Борган сари кескинлашиб бормоқда кураш,
Хуросонда туб-тубидан кетмоқда нураш.
*Ўз Ёзув – алифбо – Турк ёзуви. Ҳозир беш хил турк ёзуви бор. Асосийлари: Ўрхун, Энасой, эски турк (уйғур) ёзувлари.
*Тил – Юртда Турк тилининг ҳукмрон бўлиши.
*Исм – арабча исмлардан кечиб, туркча исмларга ўтиш.
*Аслимиз – Ўзликка қайтиш маъносида.
*Сарой – Хуросон амири саройи ёқилади.
*Ўрду – Ўрда бинолари ёқилади. Яроқлари олиб кетилади.
*Дўкон – амалдорларнинг дўконлари ёқилади.
*Уйлар – амалдорларнинг уйларига ўт қўйилади.


Бир чақмоқ* ҳал этажакдир унинг тақдирин.
Туркистонни кутаётир буюк бир ёнғин...
Томирин қурт еган оғоч мисоли тузум
Титраётир, бўрон қўпса, қулаши тайин.
Ундан қизиқсиниб сўради Хун:
- Шарик ким?
Ҳаким у ҳақда билганин қилди баён:
- Шарик ибн Шайх ал-Маҳрийнинг ўзи араб,
Шиа,
Анча аввал* Бухорода бу жаноб
Ислом оламида ўрнатмоқ чун адолат
Тузум, халифага қарши этгандир даъват:
“Биз Марвоний*лар қийноғидан энди қутилдик.
Аббосийлар* зулмига тутилишимиз керак эмас.
Пайғамбарнинг халифаси Пайғамбар авлодидан бўлиши
керак...” (Наршахий).
Яъни, Али уруғидан бирини дадил
Халифа қилишга чақирди ёниб дил.
Шарик теграсида йиғилди селдай қамуғ.
Бухоро*, Хоразм*, Барзам* амирлари ҳам
Муслимга*га кўрсатиш учун чинакам тамуғ*
Бухоро халқи ҳам оёққа қалқди дилдан.
Бир Бухорихудот* ўн минг чериги билан
Охирин ўйлабми, Солиҳга берди ёрдам.

Наршахий битиклари
Биринчи битик:
“Шарик тарафига кўп халқ йиғилди. Бухоро амири Абдужаббор
Ибн Шуайб Шарикка байъат қилди. Хоразм амири Абдумалик ибн
Хорсама ҳамда Барзам амири Муҳаммад ибн Ҳусайнлар ҳам унга
Байъат қилиб бирлик билдирдилар ва ҳаммалари Шарикнинг чақириғини
_____________________________________________________________
*Бир чақмоқ – бир ўт, бир учқун... Рамзий маънода.
*Анча аввал – Шарик қўзғолони 750-751 йилларда кечган.
*Марвоний – Марвон уммавий халифалардан бири. Сўнггиси: Марвон (744-750) кўзда тутилади.
*Аббосийлар 508 йил (750-1258) халифалик қилганлар.
*Бухоро- Бухоро амири Абдулжаббор ибн Шуайб.
*Хоразм – Хоразм амири Абдумалик ибн Хорсама.
*Барзам – Жайхун дарёси ёқаларидаги бир юрт.
*Муслим – Абу Муслим. У уммавийлар халифалиги қулаши ва аббосийлар халифалиги ўрнатилишида буюк хизмат қилган шахс. Асли Марвлик.
*Тамуғ – дўзах.

ошкора қилишга ва кимки уларга қарши чиқса, уруш қилишга қарор бердилар. Бу хабар Абу Муслимга бориб етди...”

Иккинчи битик:
“...Бутун Бухоро аҳолиси абу Муслимга қарши уришиш учун
Шарикка иттифоқлик билдирдилар. Ўттиз етти кун давомида
урушдилар. Шайх ўғли ғалаба қозонмаган ҳеч бир кун бўлмади.
Зиёд ибн Солиҳ лашкарларидан эса ҳар куни кўп кишилар ўлар
ва асир тушар эди”.
Учинчи битик:
“Қутайба ибн Тоғшода Бухорихудот ўн минг одам билан келиб
сипоҳ аломатини ошкор қилди ва Зиёд ибн Солиҳ биргаликда
Шарикка қарши жангга киришди...
Бухородан бир тош нарида қаттиқ жанг бўлди. Зиёд ва
Бухорихудот қўшинлари енгилдилар...”

Шарик аҳли қутирган бир селга бенгзарди,
Йигирма минг ёвни ёриб, янчиб сурарди.
Солиҳ учун сичқон ини минг танга бўлди,
Тоғшода ҳам жонин ҳовучлаб қочиб қолди.
Уларнинг кўп чериклари қон қучиб ўлди.
Шайтонлардан сабоқ олиб ўзган шум Муслим
Тўқайда тулкидек пайт пойлаб ётарди жим.
Унга қўрғон бўлиб турарди юз минг қўшин.

52
Ёв товуқ патидек тўзғиб кетгандан кейин
Шарик аҳли Бухорога юз тутди секин.
Ушбу дам орқадан ҳужумга ўтди Муслим.
Буни кутмаганди Шарик, бўлди ҳангу манг.
Ўзин ўнглаб олмай Муслим билан қилди жанг.
Қаттиқ савашди.
Сўнг Шарик ҳоли бўлди танг.
Кент йўлин ҳам кесиб, тўсиб қўйганди Муслим.
Кўмак келмади, оч қолди қўшин ва кўлик.
Енгилганин сабабини шундан деб билдим.
Наршахий сўзи:
“Шарик қўзғолони Абу Муслимга бориб етди. У Зиёд ибн Солиҳни ўнг минг киши билан Бухорога юборди ва унга: “Жайхунга етганингда ўша ерда тўхтаб айғоқчиларингни юбор, улар исёнкор Шарик аҳволидан хабар берсинлар. Бухорога эҳтиёткорлик билан юргин”, – деб таъкидлайди.
____________________________________________________________
*Кўлик – от, туялар кўзда тутилади.


Абу Муслимнинг ўзи Омуя (Чоржўй) йўли билан бир манзил юриб Кашмизда ( Омуя яқинида жойлашган шаҳар: “Қўшмихон” бўлиши керак) лашкаргоҳ қурди ва ҳар томондан қўшинини йиғиб Зиёд ибн Солиҳга: “Мен шу ерда тураман, сенга яна лашкар керак бўлиб қолса хабар бер, мен юбораман” деди.
53

- Бу ҳам сабаб, ота, лекин, туб сабаб бўмас.
Шарикда йўқ эди энг зарур нарса:
ЙЎРУҚ.
Элни ҳақга, ёруғ йўлга бошловчи:
ЙЎРУҚ.
Бусиз эса ғалабага эришиб бўлмас.
Ростин айтсам, Шарикдаги мақсад:
Пуч,
Қуруқ.
У тарафкашликдан бошқа бир нарса эмас.
Халққа нафдан кўра келтиражак кўп зарар.
Халифа шиадан бўлса ҳам ўзгармас мазмун.
Ҳатто унинг шакли ҳам.
Чунки у:
Ўша дин.
Сунний билан Шиа жанжали қачон тугар?
Ҳеч замон!
Токи бор бу дин, тўкилаюр қон!
Яна бундоқ хато боис ютқазди Шарик:
Саваш учун кўрмагандир пухта ҳозирлик.
Ўрганмаган тузум кучин, уруш сирларин...
Мақсад учун қалқитмаган араб дунёсин.
Тор ҳудуд*да савашгани учун енгилди.
Сиз айтгандек:
“Селдек келди,
Селдек йитилди”.
Қолаверса тузум кучи жуда чўнг эди.
Айни шу сабаблар Шарикнинг бошини еди.
Ўғлининг фикридан Ҳакимнинг кўнгли ўсди.
Ҳамма жимлик ичра лола ранг бўза ичди.
Алп Турғун Ҳакимга боқиб, сукутни кесди:
- Ҳоқон ҳақ, лекин биз мақсад йўлида албат
Шиа кучидан ҳам фойдаланишимиз шарт.
- Ўз хоҳиш-истаги билан бўлса бошқа гап.
Тағин ваъда қилсак, ғовғага ўлур сабаб.
_____________________________________________________________
*Фақат Бухорода эмас, араб оламини қалқитганда енгарди маъносида.


Шиа ҳам, сунний ҳам ислом яроғи албат.
Икови ҳам араб,
Мақсадлари тожу тахт.
Халқ дардидан йироқ.
Биз Эл, Эрк деймиз ҳар вақт.
Шиа тахтга келса, Туркни этарми озод?
Йўқ, тоға, йўқ, ҳатто ёмон бўлиши мумкин.
Мана бу мисол ҳам буни этади исбот:
Бир “Рошидин халифа*”лигин ўзидан
Учта халифа*ни Шиа тўпи ўлдирган.
Тағин минглаб киши бошига солган кулфат.
Ким Али*ни копир деган?
Бўғизлаган ким?
Шиа.
Яъни хорижийлар* ити ибн Мулжам*
Элчи куёви* ва аймоғи* эди Али.
Ислом оламининг майоғи эди Али.
“Тангри сояларин”* маҳв этгандан кейин
Тож-тахт учун Тангрини ҳам сўйиши мумкин.
Демак, Шиадан ҳам ёруғлик кутиш қийин.
Лек Шиа макрда суннийга етолмайди.
Шунданми, бир марта ҳам тахтга чиқолмади.
Туркистонни қонга қорган суннийлар, Ҳоқон,
Уммавийлар* билан аббосийлар* бегумон.
Суннийларга ислом дини бир ниқоб фақат.
_____________________________________________________________
*”Рошидин халифалиги” – Комил халифалик деб аталган. 30 йил умр кўрган. Абу Бакир, Умар, Усмон, Али, Алининг ўғли Ҳасан (6 ой) лар халифалик қилганлар. Абу Бакир 2 йил, Умар 10 йил 5 ой, Усмон 12 йил, Ҳазрат Али 5 йил, Ҳасан 6 ой. 632-661 йй.
*Учта халифани Шиа тўпи ўлдирган: Умар, Усмон, Али...
*Ким Алини копир деган? – хорижийлар.
*Бўғизлаган ким? – Ҳазрат Алини хорижийлар аъзоси Абдураҳмон Мулжам Муродий ўлдирган. Бу воқеа 661 йили юз берган.
*Элчи куёви ва аймоғи – Али Муҳаммад пайғамбарнинг амакиваччаси ва қизи Фотиманинг эри.
*”Тангри соялари” – халифалар “Оллоҳнинг ердаги соялари” деб аталган.
*Уммавийлар – Шом уммавийлар халифалиги (661-750). Уммавийлар халифа Али билан қонли урушлар қилади ва оқибат тож-тахтни тортиб олади. Хусусан, Шом хокими Мовия ва унинг авлодлари.
*Аббосийлар – қонли урушлар билан уммавийлардан халифаликни тортиб олишади:750-1258.


“Ниқоб” билан юртимизни этмоқда ғорот.
Қуръонда бир битик бор:
“Ла икроҳо фиддан”.
- Бу нима дегани ўзи? – Сўради Оқ Хун.
- “Динда мажбурлаш йўқ” дегани, - деди Турғун
- Лекин сунний, Шиа бунга амал этмайди.
Нафс йўлида ҳар ёмонликдан қайтмайди.
-Эшитинг, Қуръонда мана бундай оят бор:
“Эй мусулмонлар! Имкониятингиздаги бор куч-қувватингизни кофирларга қарши жиҳод қилишга сарфлангиз”.
(Қуръон, “Анфол” сураси, 60 – оят).

- Энди, Элчи сўзига ҳам беринг эътибор:
“Жиҳод Исломнинг устини ва энг баланд чўққисидир”.
(Муҳаммад пайғамбар сўзи, Ҳадис)

- Жиҳоднинг туркчаси нима? – Сўради Оқ Хун.
- Уруш.
- Шаърий маъноси ҳам шу, - деди Турғун.
- Копир ким?
- Ғайри дин,
Мусулмондан бошқалар:
Будавий, Насроний, Зардуштий, Яҳудийлар.
Яъни исломга ёт бўлган бор эл- элатлар.
- Нима учун?
- Битиклари* бекор бўлганмиш.
- Сабаб?
- Бу динларни Тангри мансуҳ этганмиш.
- Нечун?
- Ўзларича битикларни бузганмиш.
- Бунга асослари борми? – Қизиқди Оқ Хун.
- Қуйидаги оятларни рўкач қилаюр:
“Оллоҳнинг наздида мақбул бўлган дин исломдир”
(Қуръон, Моида сураси 3 – оят).


*Хорижийлар – ислом дини пайдо бўлгандан кейин юзага келган биринчи диний-сиёсий ҳаракат, ҳазрат Али билан Шом ҳокими Муовия ўртасида “Саффин” уруши кечади. Али масаласини тинч йўл билан ҳал этишга уринади. Аммо?.. Кўп қон тўкилади. Ўртада “хорижийлар” тўпи ажралиб чиқади.
*Битиклар – Яҳудо билан насронийларнинг илоҳий китоблари: Товрот, Забур, Инжил.


“Кимки исломдан ўзга динни истаса (ихтиёр этса) ундан (у) сира қабул қилинмагай ва у охиратда зиён кўргувчилардандир”.
(Қуръон, Оли Имрон сураси, 95- оят)

“У ўз пайғамбарларини ҳидоят ва ҳақ дин билан-гарчи мушриклар ёқтирмасалар-да, барча динлар узра ғолиб қилиш учун юборган зотдир”
(Қуръон, “Соф” сураси, 9 – оят).

- “Осмонни ютаман дермиш кўлмак”, – деди Хун.
- Бу Хун нақлими? – Ёйилиб кулди Турғун.
- Шундоқ.
Бунга бошқа динлар қандоқ қарайлар?
- Муҳаммадни: “Сохта пайғамбар”, деб айтарлар.
Қуръонни “Товротнинг кўчирмаси” деярлар.
Шунга бунга қарши кўп оятлар ҳам келган:
“Оллоҳнинг оятларини инкор қилувчи кимсалар учун, шубҳасиз, қаттиқ азоб бордир. Оллоҳ қудрат эгаси ва интиқом соҳибидир”.
(Қуръон, Оли Имрон сураси, 3-4 – оятлар).

“Айтинг: “Эй, аҳли китоблар*! Оллоҳ қилаётган кирдикорларингиздан гувоҳ бўла туриб, унинг (йўлини) қинғирлаштиришга интиласиз! Қилаётган ишларингиздан Оллоҳ ғофил эмасдир”.
(Қуръон, Оли Имрон сураси, 99 – оят).

-“Барча динлар узра ғолиб...” каби оят кўп.
Лек, Қуръонда мана бундай оятлар тўп-тўп.
Шундан биттасини мисол келтирай, уқинг
Ва унинг мағзини ўзингиз холис чақинг:
“Айтинг (Эй Муҳаммад): “Оллоҳ ва бизга нозил қилинган нарса (Қуръонда ва Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб ва (унинг) авлодларига нозил нарсаларга Мусо ва Исо ҳамда барча пайғамбарларга Парвардигорлари томонидан берилган нарса (ваҳий)га имон келтирдик. Уларнинг орасида бирортасини (тасдиқлашда) фарқ қилмаймиз ва унинг ўзигагина бўйинсинувчилармиз”.
(Қуръон, Оли Имрон, 84 – оят).

- Бу ул оятларнинг терсдайи, - деди Оқ Хун.
- Ҳа, лекин, сўнг бузган эмиш, - деди алп Турғун.
- Бузган эмиш?.. Одамзотми? – Ажабланди Хун.
- Ҳа.


*Аҳли китоблар – яҳудолар, насронийлар. Уларга тушган илоҳий китоблар: Товрот, Забур, Инжил.

- Тангри истамаса, ҳеч нарса ўзгармас.
Унинг битикларин инсон зоти бузолмас.
Менимча, даъволар пучдай, Оллоҳга хосмас.
Менимча ҳақиқат ёлғиз Тангрига аён.
Бир дин эндирмасми у бор одамзот учун.
Кўп дин нечун?
Наҳот ерда истаса қирғин?
Одамнинг нафсга ғарқ ўйини қурсин!
Инсоннинг устидан хожа бўлиш чун инсон
Турли бўғовларни ўйлаб топар бегумон.
Ақл етмас замонларни кечиб илму фан
Бу нарсалар устидан ҳам кулиши мумкин.
Ғовғо, фитна, низо, урушлардан ер бўккан
Кўл бир томчи, денгиз сувидан ҳам кўп қон тўккан.
- Мен ҳам шундай фикрдаман, - деди алп Турғун.
- Динлар пайдо бўлган у замонлардан буён
Кечмиш шоҳид: тинчимади очун бир он.
Исломда ҳам шу ҳол:
Босқин,
Ғорот
Ва
Қирон.
Саксон тўққиз сана уммавийлар тўкди қон
Энди аббосийлар...
Ислом ялови билан
Маҳв бўлди эрон.
Энди эса Туркистон.
Диннинг ўзи ҳам муз янглиғ синмоқда ёмон:
Юзлаб мазҳаб, оқим бир-бирларин ер этин.
Ҳар куни ғалаён...
Куни кеча* Зайд ибн*
Уммавий тожига қарши кўтарди исён.
“Али уруғига тож-тахт!” дея кечди қон.
Талвасага тушди Ҳишом* ҳовучлаб жонин.
Сўнгги бор унга кулиб боққандек бўлди омад:
Бир йиллик қирғиндан сўнг* енгилди Зайд ибн.
______________________________________________________________

*Куни кеча – 739 йил кўзда тутилади.
*Зайд ибн – Зайд ибн Али. У Уммавийлар ҳокимиятига қарши қўзғолон қилган. Бир йил давомида қаттиқ савашган. 740 йилда Зайд ўлдирилган. У Шиаларнинг 5 – имоми Муҳаммад-Бакирнинг иниси.
*Ҳишом – Ҳишом ибн Абдумалик ибн Марвон, Халифа, Халифалик йиллари: 724-743.
*Бир йиллик қирғиндан сўнг - 739-740 йиллар кўзда тутилади.
Бироқ ҳеч қанча вақт ўтмасдан еб имонин
Аббосийлар тожу тахтни эгаллаш учун
Араб элларига келтирдилар чўнг ўлат*.
У ўз динларини мунчалар ерга урмас.
“Оллоҳга мақбул бўлган дин Исломдандир” эмиш.
Уни: “Барча динлар узра ғолиб...” ҳам демиш.
Яратган Эгамга ўзга динлар ўгайми?
Уларни ўзи бор этиб, ўзи “ўлик” дегайми?
У одам бўлсаки, ўзгариб турса фикри.
У Тангри!
Ойни мақтаб, ерни этмас инкор,
Ҳавони улуғлаб, нур, сувни қилмас бекор,
Юлдузлардан кечиб, қуёшни этмас султон.
Чўлларни зийнатлаб, тоғларни қилмас талқон.
Очунда неки бор, барини тўғри, бекам
Мақсад, вазифалар билан яратган Эгам.
Булутсиз қор, ёмғир йўқ,
Булоқ, ирмоқ, сой ҳам.
Буларсиз дарё йўқ,
Денгиз ҳам,
Ҳатто шабнам.
Уларсиз ҳам йўқдир булут
Ёхуд зарра нам...
Йўқса, Ер ўлур эди жаҳаннам.
Тангри ўзи яратганин асрар абад.
Бўлмаса, уларни мавжуд этмасди ҳеч вақт.
Дерларки: “Тангрининг амрисиз кирмас тикон”.
Ҳақ истар: динлар ҳам яшаб келаюр омон.
Будавийга тобинади тумонот инсон.
Яхудо, Насроний, Ҳиндуга ҳам тумонот...
Демак, керак.
Йўқса, бир дин бор этарди шарт.
Олам ўзи турли тус, ранг, хилдан иборат.
Шу билан ўсувда олға силжир бу ҳаёт.
Неларни ҳам хоҳламас бир сиқим ғайри дин?
- Сиз уларни ғайри дин дейсиз, - деди Ҳоқон
- Улар эса Сизни.
Ҳақ тубин билиш қийин.
Қуръонга зиғирча этмадилар тоқат:
“Эй мўминлар, Оллоҳга итоат қилингиз ва пайғамбарларга ҳамда ўзларингиздан бўлган ҳокимларга бўйсунингиз”.
(Қуръон, Нисо сураси, 59 – оят).

*750 йил аббосийлар Абу Муслим кўмагида тумонот-тумонот кишиларнинг қонлари эвазига тахтни эгаллаганлар.
Тарих шуни кўрсатарки, - деди алп Турғун
- Оятга бир марта ҳам бермаган аҳамият.
- Бу сўз ҳам ҳолва, қилмаган ҳам заррача писанд.
Аббосийлар қилич билан олдилар тахтни,
Сўйдилар, кўмдилар тумонот умр, бахтни.
Шу сабаб ёнмоқда эл-юрт, қўпмоқда исён.
Қасоскор Зайд ва Алининг издошлари ҳам
Тахт учун курашни эттирмоқдалар давом.
Олтинчи имом*нинг тўнғичи Исмоил ҳам
Аббосийлар тож-тахтига бериш чун Барҳам,
Бутун шиа оламини қалқитган илдам.
Араблар ерида оқмоқда ёзуқсиз қон.
- Ўтга похол сепиб турайлик, - деди Турғун.
- Бу ҳам курашнинг бир йўли, - қўллади Ҳоқон.
- Тилдамас, амалда... – фикр билдирди Оқ Хун.
- Бунга Сиз маъсулсиз, - Ҳоқон Турғунга боқди
-, Сулаймон* бош учта араб юборинг, тоға.
Абдуллоҳ ибн Амин уларга бош-қош бўлсин.
Ва тузмга келтиришсин тўхтовсиз ғовғо...
- Хўп, бўлади, жиян, - топшириқ унга ёқди.
- Юритишсин шиа, ховориж* таълимотин.
“Бор ҳокимият Али авлодига берилсин!”
Деб бонг урсин.
Денгиз каби ғувуллаб тошсин!
Бутун ғазаб, нафратини Тузумга сочсин!
Ҳажга бориш, Каъба тошини тавоб этиш,
Ялвоч қабри, ўзга мозарларга тобиниш
Ширклигини кенг кўламда қўрқмасдан ёйсин.
Ички сотқин йўлин тўсса, кўзини ўйсин!
Имкон қадар хоинларнинг рўйхатин тузсин.
Марвга борганимда уни менга етказсин.
Бу ўлаюр ички сотқинларга гўр дори!..
- Гўр ҳам ҳайф, бўлмагани маъқул мозори!
- Ёқсинми, тоға?
- Ҳа, элга ўлур зўр совға.
- Бир қарорга келгандайсан? – Сўради Ҳаким.
- Қаердан билдингиз, ота?
- Гапингдан, ўғлим.
- Сиз бунга не дейсиз?
- Ғашдек кўнглим...
______________________________________________________________
*Олтинчи имом – Шиаларнинг олтинчи имоми ас-Содиқнинг тўнғич ўғли Исмоилдир. У исмоилий мазхабига асос солган.
*Сулаймон – Абдуллоҳ ибн Аминнинг ўғли.
*Ховориж – хорижийлар. Ислом дунёсида диний-сиёсий оқим.
Билмадим.
- Сизлар-чи? – У Оқ Хун ва Турғунга юзланди.
- Бир нима дейишим қийин... – Хуннинг тили боғланди.
- Ўзинг ақл билан иш тут, - деди алп Турғун
-, Юрагинг не дер?
Менимча, боришинг зарур.
У муҳтни теран ўргансанг, фойда ўлур.
- Фикримиз бир, бир ойдан сўнг йўлга чиқаман.
- Бир ўзингми?
- Енгиш, Янчар, Эшиллар билан.
- Маъқул.
- Бир ой ҳарбий машқ-ла бўламиз машғул.
- Дуруст жиян.
- Тонг чоғи ажиб туш кўрдим:
Кўз олдимда Ер, Кўк лоп-лоп айланар эмиш,
Ҳамма-ҳамма қўрқув ичра зорланар эмиш,
“Бизни қутқар!” дея Ҳақга эланар эмиш.
Ҳали бундоқ тебранма*ни кўрмамиш дунё
Ваҳшат билан ер юзини сув босар эмиш,
Ёввойи ўкрук-ла сапчироқ тошар эмиш.
Ногаҳонда шиддат билан тоғ ўсар эмиш,
Одамзот тошқиндан соғ-омон қолар эмиш.
Ҳали бундоқ мўъжизани кўрмамиш дунё.
Чўққи узра бизнинг ялов ҳилпирар эмиш.
Улуғ Гулхан тунни ҳайдаб ловуллар эмиш.
Дараларда шаршаралар шовуллар эмиш.
Овлоқларда қоришқул*лар увуллар эмиш.
Яйлоқларда оқ туялар ўтлашар эмиш.
Оқ айғирлар, оқ байталлар ўйнашар эмиш,
Шудринг кечиб оқ кийиклар қувлашар эмиш.
Ўрмонзорда қушлар эркин чуғурлар эмиш.
Ой, юлдузлар ёрқин, сирли жимирлар эмиш,
Секин-секин бир сулув тонг ёришар эмиш.
Ҳамма-ҳамма оппоқ кийим, оқ отда эмиш.
Осмондан бир малак қанот қоқиб энармиш,
Бўз бўри акс этган туғ ёнига қўнармиш.
Ўнг қўлини олға чўзиб элга деярмиш:
- Энди уни танир жаҳон,
Оти алп Ҳоқон.
Қўллаюрсиз уни,
Энди озоддир Турон!
_____________________________________________________________
*Тебранма – зилзила. (Боғдонча)
*Қоришқул – бўри (Боғдонча)

Сўнг малак зангори самога учиб кетмиш
Тумонот одамлар мени қутлашар эмиш.
- Энди, бу тушдан сўнг менда қолмади гумон
-, Йўлинг очиқ, - Ҳаким ўзини енгил сезди.
Алп Турғун, Оқ Хун ҳам.
Бундан севинди Ҳоқон.
Унинг миясида тиниқ фикрлар кезди:
“Чериклар сонини эллик мингга етказсам.
Нур* тизма тоғлари яшашга қулай макон,
Айниқса, шимоли:
Бўз тупроқ, саҳро*, кўллар.
Тоғда ҳайвонлар кўп,
Кўпдир ирмоқ ва сойлар.
Тоғ бошида* зумрад каби зангори кўл бор
Йилқилар* учун у серсув ва серўт ошён.
Нур ерлари ҳарбий аҳамиятга ҳам молик
Самарқанд, Бухоро, Хуросонга чўх ёвуқ.
Тумонот кўнгилли аскарга жуда мос жой,
Мевазор, чакалак, тўқай, ўрмонларга бой.
Узум, қовун, турвузлари тилни тарс ёрар,
Қир, тепа, чўлига лалми дон эксак бўлар.
Чўлларнинг адоғи чек-чегарасиз тўқай,
Туёқ, ов учун ҳам бу овлоқ маскан қулай.
Ҳали у ерларга етиб келмаган Ислом.
Ёвга қарши Нур ўлажак муҳим истеҳком”.
Ҳаким унинг жим қолганин ўзича йўйди:
“Мендан сир тутувчи гапи бордир, ҳойнаҳой”.
- Узр, ҳозир келаман, - деб ўрнидан турди,
Тут оғочдан зўр ясалган қопига юрди.
Алп Ҳоқон ўзини бироз ўнғайсиз туйди.
Алп Турғун буни ҳис этаркан, унга деди:
- Осмондан энгандай...
Бирдан сингишиш қийин.
- Табиий, - Оқ Хун оқ кийик этидан еди.
Ҳоқон ишонч билан баён этди ўз ўйин...
- Зўр фикр, фақат... – Хун гапини этмади давом.
- Уй-жой, емоқ, уст-бош каби муаммолар бор.
______________________________________________________________
*Нур – Нурота тизма тоғлари.
*Саҳро – Қизилқум саҳроси. У тоғдан 2-3 тош этакда.
*Тоғ бошида – Нурнинг энг баланд ерида “Кўккўл” бор. Ҳозир уни Фозилмон кўли дер.
*Йилқилар – ҳозир ҳам бу кўл теграсида йилқи боқилади. Бу ерни ёнғоқзорга айлантириш мумкин. Дам олиш масканига ҳам.

- Тоға, яқинда у юртга келади баҳор,
Чодирларда яшайдилар,
Экадилар дон.
Боқадилар туёқ,
Овларлар балиқ, ҳайвон.
Қурадилар уйлар ҳамда уч-тўртта ҳаммом.
- Ишни бошлаш, чодир, дон олишга ақча йўқ.
- Амаллаймиз тоға, кўнглингизни қилинг тўқ.
- Қандоқ?
- “Қиловини топсанг, қор ёнади” дер.
- Айтгин.
- Марв хазинаси элимизники...
- Бу- хавфли, - унинг фикрин англади Турғун.
- Пухта режа туздим.
У бўлади бизники...
Яна бир йўл бор.
- Айт.
- Биласизми, ким Зуннор?
- Яҳудий.
- У менга берди шундай маслаҳат:
“Одам учун бойлик:
Қанот,
Қувват,
Шижоат...
Тубида қайнайди:
Озодлик,
Зўр бир қудрат...
Ёв дин ниқоби-ла таламоқда Эронни,
Тағин қанча-қанча юртлару ҳам Туронни.
“Еганни қусари бор” дейди Турк будин.
Яна бойлари бор...
От, тевалардай ҳайвони...
Яна йўлда қатор-қатор савдо карвони...
Булар бари туркдан тортиб олинган бойлик,
Ҳақ олдида уни холис ўйлаб кўрайлик...
Бунга Турғун билан Оқ Хун миқ этишмади,
Сукут аро май ичишди,
Туз татишмади.
54

Осмон қора тўсмасини сездирмай ечди,
Тун кечди.
Юз “бўзқурд”* билан кенгашди Ҳоқон...
_____________________________________________________________
*Бўзқурд – бўз бўри.

Улар кучда тенгсиз эдилар,
Ўта чаққон.
Қўрқмас, қайтмас, зийрак эдилар,
Ёвга ажал.
“Эрк!” деб яшар эдилар
Ҳар ерда,
Ҳар маҳал.
Ҳар ишни уддалар эдилар
Қалбдан,
Дангал.
Араб тилини ҳам билардилар мукаммал.
Отсиз кийикларни қувлаб тутардилар,
Кўкдаги қушларни кўзидан отардилар.
Қиличсиз қиличли душманни йитардилар.
Болтада чопса ҳам аҳдидан қайтмасдилар,
Ўлдирса ҳам бирон гап, сирни айтмасдилар.
Ҳар бирининг елкасига ўйилган эди:
БЎЗ бўри
Ва
Эрк,
Озодлик сўзи.
Бари ҳам эт, чўрак*, асосан кўкат ерди,
Юзови ҳам Ҳоқонни:
“Бош бўз бўри” дерди.

55

Алп Ҳоқон мақсадин англатди қисқа, аниқ...
- “Иш”ни бажаринглар, - деди сўнг - изсиз, тўлиқ.
У юз “бўз бўри”ни ўнта тўдага бўлди:
Самарқанд тўпига:
Уйғоқ, Қувноқ бош ўлди.
Бухорога:
Боғий, Гирдак,
Марвга:
Эломон,
Ўзпўлат.
Боғдодга:
Юртол, Етук, Қорамон...
Ўзлари билан юз чодир, емоқ олишди,
От, туяларда Нур тоғига йўл солишди.
________________________________________________________________
*Чўрак – нон.

56

Адоқсиз Қизилқум.
Ўн тўп туйқус дуч келди:
Арабнинг бой, улкан бир савдо карвонига.
Юртол савол берди кўк отли сарбонига:
- Йўл бўлғай?
- Чинга, - деб айтди араб ва кулди.
- Ушбу нарсаларни бизга сотсанг не ўлғай?
- Кўнглимни айнитма! – Унинг энсаси қотди.
Уч юз отлиқ эди,
Икки минг тева товар...
- Эй араб! Кимларга тегишли ушбу моллар?
- Сенга ҳисоб ерайми турк, қани йўлдан қоч!
Яна савол бера кўрма, бу ердан тез ўч!
Юртол, ногоҳ, унинг бўйнига қилич тортди,
Кир саллали калла қон тус қумни булғади.
Ёв гангиб қолди, сўнг уни ғазаб чулғади.
Довдираган онда “бўз бўри”лар тез, чаққон
Ёй ўқларин ёғдирдилар мисли дўл, бўрон.
Ёв қулай бошлади кесилган ханзал*симон.
Тириклари қилич, қалқон билан чопишди,
Бўзқурдлар уларга қоплонлардек ёпишди.
Қилич, қалқонларнинг жаранглари ҳаддан ошди,
Чинқириқ, дод-войлар саҳрода тўлиб - тошди.
От, тевалар қўрқиб, кишнаб, бўкирардилар,
Қутургандек оғизлари кўпирардилар.
Бўз бўрилар қилич чопиб айқирардилар.
Юртол, Етук, Ҳашвий, Гирдак, Ҳаким, Эломон,
Ўзпўлат, Боғий ва зеҳни олмос Қорамон,
Хуллас, ёвга шафқат, аёв билмас юз ўғлон
Бир соат ичида ғанимни этди яксон.
Изни йўқотиш чун барини ёқди шу он.
Сўнг бой ўлжа билан Нур сари олишди йўл.
Ҳеч не бўлмагандек жимжит эди соғу* сўл.

57

Ёввойи ҳам ётдек туюлган қирғоқларга,
Чўл, саҳр томонга “югурган” ўтлоқларга
______________________________________________________________
*Ханзал – заҳарли оғоч (дарахт). Арабистонда ўсади.
*Соғ – ўнг.


Қора ўтовлару оқ чодирлар тикишди,
Қояга бўз бўри чизилган туғ илишди.
Тошлоқ сойда ювунаркан, деди Қорамон:
- Қўниқни “Бўз бўри” атаймиз бундан буён.
Ҳамма уни чапак чалиб қўллади шодон.
Қутлуғ ўтлар ёқиб, тобиндилар Худога,
Ўлжа севинчидан сиғмасдилар дунёга.
Туя сўйиб, бўза ичиб яйрашди узоқ.
Тонг чоғи “Бўз бўри” белги*син чизди Уйғоқ.
Белгию хат билан Ҳоқонга ёнди Қувноқ.
Ҳар тўпдан бир ўғлон “Бўз бўри”да қолишди,
Бошқалари улуғ мақсад чун йўл олишди.

58

Алп Ҳоқон Янчарни қўшинга бош этароқ,
“Бўз бўри”га келди бир ойдан сал эртароқ.
Кўнгиллилар сони беш мингта эди бу чоқ.
Улар экин экар, туёқ боқардилар шод.
Ҳарбий машқларни ҳар куни беканда албат
Бажарардилар ва олардилар завқ, роҳат.
Бу ишларга масъул эди Эрнор, Бекпўлат.
Ғайрат, аҳдда тенгсиз, абжир Қайнар, Ўзпўлат.

59

Марв воқеасин баён этди Эломон:
- Тун...
Момоқалдироқ...
Беомон чақнар чақмоқ.
Жалага айланди ёмғир,
Шарақлар ҳар ён.
Соқчиларни бўғиб, боғлаб, ғазнага кирдик.
Олти хумча олтин олиб, саҳрога сурдик...
Негадир Боғдоддан дарак йўқ эди ҳамон,
Уч кундан сўнг улар ҳам келдилар шод - омон.
Юртол Боғдод воқеасин айлади аён...
Самарқандни Уйғоқ...
Бухорони қув Гирдак...
Бажарилган эди буйруқ бехато, аъло
_____________________________________________________________
*Белги – харита
*Туёқ – қўй, эчки, қорамол, от, туялар...


Ўн беш хум...
Бу олтин соф эди ҳам бебаҳо...
- Тангри бизни кечиргайдир, - деди алп Ҳоқон.
Юз минг қўй, эллик минг сигир сотиб олишди.
Тағин тумун-туман туялар,
Учқур отлар...
Бунинг шарафига ўтлар ёқишди шодон.
Беш куну тун яйраб, яшнаб байрам қилишди.

60

Экину туёққа масъул бўлди Эрнор, Эломон.
Хазинага Етук, черикларга Қорамон.
Қайнар, Гирдак, Боғий, Ҳашвий, Ҳаким ва Эрмон
Юзбоши, мингбоши этиб тайинландилар.
Юртолни барига бош қилиб сайладилар.
Сўнг улуғ ўт теграсида шод айландилар,
Эт еб, чағир ичиб, оқ тонгга бойландилар...

61

- Бир гапим бор, - деди Ҳоқонга Қорамон.
- Айт.
- Четда сўзлашсак.
Сойга энмишди секин.
Айтгин.
- “Оғу пуфлар” ишлаб чиқсак, алп Ҳоқон.
- Сўзла ойдин.
- “Оғу пуфлар”, яъни, бу - қурол.
- Қизиқ, сўзла дарҳол.
- Унга ўзим от қўйдим.
- Қани?
Мис найча ва пўлат игналар берди.
Алп Ҳоқон уларни шошмай кўздан кечирди.
- Мосламага бешта игна жо этилади:
Ҳар пуфлашда бир ўқ овозсиз отилади:
Ўн бир қадамдаги ёв йиқилади.
Игна учи - оғу, ёв тил тортмай ўлади.

62

Тўқайдан бир қора тўнғиз тутиб келишди.
Юртол уни отди, у бўкириб қулади.


63

“Оғу пуфлар” шарафига гулхан ёқишди,
Кўпикланиб турган қирмизи май ичишди.
Ҳоқоннинг бошидан шу сўзлар кечди бу чоқ:
-“Калава”ю “Оғу пуфлар” ғаройиб яроқ,
Бамисоли зулумотда чақнаган чақмоқ...”

64

Икки ой ичида “Бўз бўри”да алп Ҳоқон
“Оғу пуфлар”, совут, дубилға ҳамда қалқон
Ясашларни йўлга қўйди пухта ва чаққон.
Кўнгиллилар сони эса ўн мингга етди.
Шундан сўнг алп Ҳоқон Боғдодга жўнаб кетди.

65

Ҳоқон билан бирга боришарди бешовлон:
Янчар, Енгиш, Эшил, Севил ҳамда Гуландом.
Уларга дуч келди Нур*да Орабий* карвон.
Булоқ атрофини ишғол этишганди том.
- Бизлар ҳам сув ичиб олсак, - деди алп Ҳоқон.
- Марҳамат, - ўрнидан қалқди бир қора араб.
Афтидан, у бошлиқ эди, бўшаттирди жой.
Ва сўнг деди бўзқурдларга бирма-бир қараб:
- Бизда дер: “Сув берган олади катта савоб”.
Ҳоқон уни маъқуллади:
- Туркда ҳам шундай.
Сув ичдилар, кўзаларни тўлдирдилар лим.
Ҳаво салқин, бўз бўрилар хотирижам, жим
Ўз арғумоқлари сари юрдилар секин,
Шунда қора араб тўсди Ҳоқоннинг йўлин:
- Йўл бўлсин?
- Боғдодга.
- Қандоқ соз, йўлимиз бир.
- Чиндан қайтаяпсизларми?
- Ҳа, шундоқ тақсир.
- Савдо қандоқ бўлди? – Гапга қўшилди Енгиш
- Оллоҳга беадад шукур.
- Демак, аъло иш.
______________________________________________________________
*Нур – Нуротанинг эски оти. Ҳозир ҳам Нурота кенти марказида бу булоқ бор.
*Орабий – саҳройи араблар, яъни бадавийлар.
- Шукур.
Ўттиз отлиқ эди, ҳаммаси норғул.
Яна уч юз туя ва ҳар хил чинний товар.
- Бизга сара молларингдан сот, - деди Эшил.
- Кучларинг етмас деб қўрқаман, тақсир.
- Етар.
- Менинг бир таклифим бор.
- Айт, сенда қулоғим.
- Бу қизлар ким?
- Менинг сингилларим.
- Ҳа – ҳа... ҳим...
- Нима эди?
- Ўзим...
Гўзалликка не етсин?
- Етмаса, томири билан йўқ бўлиб кетсин.
- Дилдаги гап.
- Сизларда ҳам қизлар сотилар?
- Сотилар... Лек... Моллар...
- Тушунарли сўзлагин.
- Бизда... – Бир шумликни кўнглига тугди Янчар
-, Йигит-қиз қилич ё сунгуда синашар.
-, Ютқизгани олтин тўлар.
- Қанча?
- Бир лаъли.
- Зўр удум экан бу!
Мен рози.
- Пухта ўйла,
Вақт бор ҳали.
- Қизга бас келмаган эр - эрмас.
- Умр қайтмас.
Бил, қизларнинг ҳам қизлари бор.
Ўйлама тор.
- Бизни синаб кўр.
- Сўзинг сўзми?
-Эзмаланаверма, турк, эркак бир сўзлайди.
- Тўғри, бироқ, эркак узоқни ҳам кўзлайди...
- Кўп гап - эшакка юк!

66
Кенгроқ ерни танлашди.
Севил санчиб айланароқ арабни тепди.
У довдираб кетди, йиқилмади ва лекин
Унинг юрагида қўрқув уйғонди, ё Раб!


Худди шу он Севил шарт суғурди қиличин.
У ортга чекинди.
Қизни қуршади ғазаб.
Кўкда гир айланиб бориб, жағига тепди.
Бошидан ўқ еган итдек қулади араб.
Ўзига келтирмоқ учун унга сув сепди.
Ҳушига келди ва деди:
- Бу қиз - жодугар!
Иккинчиси чиқсин!
Олдин олтинни бергин!
- Турк, кўрсатма ҳунар!
- Эркак бир сўзда турар.
- Сенинг отинг нима?
- Янчар.
- Наргиси чиқар.
- Олтинни чўз! Йўқса, сени дейман хезалак.
Бир лаъли олтинни келтиришди ниҳоят.

67

Гул* ўзини “қўрқоқ” қиёфага солароқ
Сунги билан чиқди атайлаб истамайроқ.
Қора араб қилич сермаб жангга кирди шарт.
Гул ўзини тутиб бўшанг, тутиб эҳтиёт
Кўрсатмади жанг санъатин ҳамда шижоат.
Жўрттага чап бериб, қочиб, ҳужум қилмади.
Араб эса унинг найрангини билмади.
Бор куч - қувватини ҳавога сарф этди.
Шуни кутган эди Гул, мақсадига етди.
Ёлғондан қулароқ арабга сунги отди.
Ўткир яроғ уни бўғзини тешиб ўтди.
Душман талвасага тушиб, чекди оҳ - фиғон.

68

Ўртага чиқди бир девдек ғаним:
- Қонга- қон.
- Сени ҳам кутадир ўлим.
- Эси паст, нодон!
- Ким нодон, ким нодон эмас, кўрсатар майдон.
- Бас, иккинчи қизни чақир!
_____________________________________________________________
*Гул – Оқ кийимликлар Гуландомни, кўпинча “Гул” деб атардилар.


- Лаълини келтир.
- Тушингни сувга айт.
- Эр бир сўзлайди, номард!
- Тилингни тий, чиркин!
Ёмон бўлар оқибат!
- Йўқса, тошингни тер!
- Эркак бир сўзлайди!
О’рабда лавз йўқми ё?
Келтиришди бир лаълича олтин.
- Жонга - жон!
- Ўйлаб кўргин, - деди Янчар, - сўнг... Қайтмагай дунё.
- Қўрқоқ олдин кўтаради мушт.
- Ўзингдан кўр.
- Қизларингни, ҳамма-ҳаммангни кутади гўр!

69

Оқ кийимда Гул ҳайқириб кирди майдонга
Араб шошиб қолди “Дуч келдим”, деб шайтонга,
“Боя бошқа эди...
Энди?
Жодугарми ё?”
Иккиланиб қолди араб:
“Ёрдам бер, Худо!”
Шу лаҳза Гул оҳу мисол баланд сакраб
Ёғийнинг бўйнига Тароз қиличин солди.
“Оҳ!” дейишга улгурмади дев келбат О’раб
Хотинча кўйлакли гавдаси бошсиз қолди.
Бадавийлар дод-войлашиб жанжал қилишди:
“Булар қизлар эмас, жодугарлар!” дейишди.

70

Майдонга айиқдек барзанги араб чиқди.
Ердан бир сапчадек тош олиб, Гулга отди.
Ҳоқон уни илиб олароқ қаттиқ сиқди.
Тош кучга беролмай дош, қовоқ янглиғ синди.
Будавийлар оғизларин очиб қолдилар
Ва сўнг: “Сеҳргар!” деб аюҳаннос солдилар.
- “... Арпа уни баҳона”, деб шарт қалқди Енгиш,
- Қани, дарҳол, икки лаъли олтинни чўзгин!



- Энди олганларингдан ҳам умидинг узгин!
- Хотинчалиш!
- Тийингни тий, дажжол!
- Бесақол!

71

Бадавийлар бирдан қиличларга ёпишди.
Турклар ёлғондакам ўрликларга қочишди.
Тиғларини қинларидан олишмади ҳам
Фақат бир “калава” портлатишди ушбу дам.
Ёғийга қиёмат қўпгандек таъсир этди,
Талвасага тушиб, этакка қочиб кетди.
Дир-дир титраб, қақшаб Тангрига ёлворди зор:
“Бизни шайтонлардан қутқаргин, Парвардигор!”
Калима ҳам келтирди кўп, қатор ва қатор.
Тангри билан Қуръон ҳам лек бермади ёрдам.
Ўрликда турарди ҳамон:
“Жодугар”,
“Шайтон”.
Йўқ-йўқ, улар пастга энардилар, не алам!..

72

“Оғу пуфлар”дан ҳеч бири қолмади омон.
Бир из қолдиришмай товар, туя, отларни
“Бўз бўри”га етказишди саломат, хуррам.
Ёқишди муқаддас ва ҳам улуғ ўтларни.
Уч кун давом этди зиёфат, куй, қўшиқ ҳам.
Сўнг Боғдодга зўр кайфият билан ёнишди.
Севил билан Гул мақсад билан... Марвда қолишди.

73

Боғдод!
Боғ... дод...
Ўз отига мос улкан қишлоқ.
У ёқда мевали боғлар,
Бу ёқ - лой, тупроқ.
У ёнда серҳашам жомеъ, сарой, қасрлар,
Бу ёнда - кулбалар, қуллар, зиндон - асрлар.
У ёқда товусдек товланар силлиқ ҳаёт,


Бу ёқда чаёндек ўрлайди машъум ҳаёт.
Бунда гўё тўхтаб қолган қат-қат асрлар.
- Ўша Боғдод... Ўша Боғдод... – деди алп Ҳоқон,
- Қитдек ўзгариш йўқ, кечса ҳам шунча замон.
- Олдин ҳам...
- Ҳа-ҳа... – Эшилни бўлди алп Ҳоқон,
- Беш ёшимда... Отам билан..., Э, ундан буён
Қанча сувлар оқди... Ўша манзара ҳамон:
У ёқда ясанган-тусанган “Олий каслар”,
Бу ёқда жандага ўралган “таги пастлар”.

74

Фурот дарёсида кир - тердан покланишди,
Тушдан сўнг халифа саройига келишди.
Бироқ: “Ўн кундан сўнг...” деган жавоб олишди.
Айтилган манзилга бир иложсиз қўнишди.
Ис босган қўниқда қуроқ одамлар ғиж-ғиж,
Тозаликдан асар ҳам йўқ, моғорлар биж-биж.
- Донгли карвонсарой эмиш! – Ёзғирди Янчар.
- Кузатишар... – деди Ҳоқон – тилни маҳкам тут.
Фақат одамларни эшит,
Гапирма зинҳор.
Саволларга жавоб берма
Ўзни тут соқов.
Бу ер хавфли,
Бунда, бил, кас кетида кас бор...
Кулиб сўзлаганга инонма,
Балки, у ёв.
- Қадамда тиланчи, қаландар... – деди Енгиш.
- Мен Эшилга нима дедим?
Орттирма ташвиш...
Уларнинг ичида бордир:
Ёлланма...
Жосус...

75

Бурчакда ўтирган телба баданин қашир,
Бит ўлдирар ва ҳам бир гапни чайнар тинмай.
“Дунёдан ўтаяпман нонга тўймай,
Уйланмай.
Орқамда йўқловчим йўқ,


Ўлсам йиғловчим йўқ.
Оллоҳим, гуноҳим надир?
Надир гуноҳим?!
Агар ҳасрат, дардим айтсам, йиғлагай Ер, Кўк.
Эл-юртни ўмарган дунлар яшар фаровон.
Бола-чақалари ҳам сурар айш-ишрат, даврон.
Ислом, тузум, қонун уларга доим қалқон
Арзимаган хато ёхуд ҳақ сўз учун
Ғариб, қашшоқ, етим-есир этилур зиндон.
Бу юртда ҳур фикр, одил касларга йўқ кун.
Уларнинг ортидан изма-из изғиб юрар:
Қамоқ,
Фитна,
Тергов,
Қийноқ,
Ўлим куну тун.
Қани тузум?
Қани қонун?
Қани дин?
Қуръон?..
Оллоҳим, мен ерда ҳақни излаб топмадим.
Кечир, энди сенга ишончимни йўқотдим.
Сен разилга қилич бердинг,
Амал ҳам қудрат,
Тугнмас бахт бердинг,
Кўп хотин...
Эрк ҳам давлат.
Сен тўғрини ерга урдинг,
Хор этдинг зиёд.
Уни ишу ғамга кўмдинг абадул-абад.
Тангрим! Энди мен яшашни сира истамам,
Энди жонимни ол!
Бу дунё менга ҳаром!..”
- Куйиб кетган, - деди ошносига бир юнон
-, Юз-кўзида ўлим сояси кезар аён.
Ўйлаб кўрсам, унинг гап-сўзида ҳам бор жон.
Уламо, амирлар пишқириб яшарлар том.
Ҳар бирининг қанча-қанча хотини ҳам бор.
- Халифаники-чи?
- Сон-саноқсиз бегумон.
Қашшоқ, ғариб оч- яланғоч, бир хотинга зор.
- Элчинки қанча бўлган?
- Йигирма битта.


- Менимча, тўққизта.
Қайси чин?
Қайси ёлғон?
- Сўнггиси чин.
- “Тўрттагача...” дейди-ку Қуръон.
- Шундай, ошна, аммо бунга амал этар ким?
Амир, халифами?
Нечун бунга будин жим?
- Будин - пода,
Чўпон не деса, шу бўлади,
Мабодо чўпонга бўйсунмаса ўлади.
Бир нарсани турли хил талқин этиш мумкин:
Таёқни ҳасса ҳам, яроқ ҳам дейиш мумкин.
Соп, ўлчов деса ҳам ўлур ва ёхуд ўтин...
Ойша тўққиз, эллик уч ёшда эди Ялавоч.
Кўп хотин устига тегди гўдак, не илож?..
Ҳафсанинг тақдири ҳам шундоқ...
Жим, гунг фалак.
Буни ҳам оқларлар
Ҳар нени оқлаш мумкин.
Кимда бўлса гар:
Жилов,
Бўғов,
Имкон,
Зиндон,
Давлат
Ва
Қудрат.
Шундай экан, бой минг хотинга уйланса ҳам,
Қонун йўли билан уни оқлайдилар том.
У гул каби покни булғаб хор-зор этса ҳам
Қонун йўли билан уни ёқлайдилар том.
У элни қилса ҳам оёқ ости, қатлиом,
Қонун йўли билан уни оқлайдилар том.
Ўзин эса Ҳақдан ортиқ мақтайдилар том.
Бир ғариб арабнинг сўзи эсимга келди:
“Бизда хотин зоти мўл”, деб мийиғида кулди.
“Бунга сабаб?”
“Эркаклар урушда қирғин ўлди”.
“Сон-саноқсиз кўп хотинлик араб?..”
“Улар бой,
“Оғзи қийшиқ бўлса ҳам бой ўғли гапирсин”.
“Зўр пичинг”.


“Мендеклар ҳеч уйланмай ўтсин”.
“Кўплаб хотин олишга сен не дейсан, араб?”
“Бу аёл умрини хору заҳар қилаюр,
Бир хотин бир эркак билан бахтли ўлаюр”
“Ундоқ ўлса, етмиш сари ўрлаётган кас
Кўплаб хотинлари устига уйланса боз,
Не деюрсан?
Тағин гўдак қизчага дегин...”
“Оқлаш қийин.
Аммо бойдир у, унга мумкин.
“Унутма, ким бўлса ҳам, у биздек инсондир”.
“Оллоҳ уни сийлаб, бойлик ато этган”.
“Хўп, шундай ҳам дейлик, бироқ энг ҚУДРАТЛИ ЗОТ
Унга кўп хотин олиш чун берганми рухсат?
Ўн бир ёшли қизчага-чи?..
Чин сўзла фақат”.
“Билмам, бироқ уни уламолар оқларлар,
Унинг ҳар бир ишин тўғри – дея, мақтарлар”.
“Неча ёшга кирдинг, араб?”
“Элликдан ошдим”.
“Хотининг борми?”
“Йўқ”.
“Сабаб?”
“Етмади қурбим”.
“Гар, мабодо сенда туғилса имконият:
Уйланармидинг ёш қизчага, ростини айт”.
“Йўқ”.
“Нечун?”
“Қаридим...
Увол...”
“Айтса-чи Тангри?”
“Ундоқ буйруқ бермас Оллоҳ”.
“Берса-чи агар?”
“Бундоқ ҳолда иккиланмай дердим:
“Жонимни ол!”
“Энди, араб, сен Элчининг сўзин эшитгин”:
“Мен одамларга ахлоқий фазилатларни мукаммаллаштириш учун пайғамбар қилиб юборилганман”.
(Ҳадис).

“Сен Ялавоч ҳақида ҳеч ерда сўзламагин”.
“Нечун?”
“Ёзуқ.
Бу чун калланг кетиши мумкин”.
“Ҳақ сўз учун?”
“Ҳақ бир Ҳақга аён”.
“Чин, лекин...”
“Ҳа... балли...”
“Халифа сўзи нени билдирар?”
“Ўринбосар” деган маънони.
“Ўринбосар?
Кимга ўринбосар?”
“Оллоҳга”.
“Тавба – тавба!..
Ўнлаб хотин...
Ўзи Оллоҳ сўзини бузар”.
“Балки, сен биларсан, арабда бир мақол бор:
“Мулланинг айтганин қил, қилганни қилма”.

76

Юнонлардан сал нарида уч-тўртта хитой
Тилларига кенг эрк бериб, сўзларди шундай
- Товротга бенгзармиш Қуръон.
- Қаердан билдинг?
- Яҳудийдан.
- Гап-да.
- Яҳудий ўйини ёмон.
Туман-туман йиллар қотиб қолиши чун ёв
Балки бу нарсани тиққандир...
“Бўлсин деб ғов...”

77

Сўлда икки яҳуд шивир-кучир қиладур:
-... Бизнинг элчиларни истамай тан оладир.
- Аврам, бунга сенинг далил-асосинг бордир?
- Муҳаммаднинг ушбу сўзи унга мисолдир:
“Менинг умматим олимлари баний Исроил пайғамбарлари билан баробардир”.
(Ҳадис).

- Мусо*ни ҳам кўзда тутаётирми, Аврам?
- Ғалчамисан, бутун ялавочларимизни ҳам.
- Иброҳим*нинг яҳудлигин биладир олам.
Туғилган кунини ҳар йили қиламиз байрам.
______________________________________________________________
*Мусо – Моисей – пайғамбар.
*Иброҳим – Аврам – пайғамбар.
Нечун уни: “Бош отам...” деб айтган Муҳаммад?
- Мажбур бўлган.
Ва томир*дан излаган нажот...
Бироқ, Довуд, у яҳудни ёқтирмас ҳеч ҳам.
Биздан олган...
Бизга тош отади...
Не алам!
- Истамаса ҳам тош отиши қизиқ, Аврам?
- Бўлмаса, дунё тан олмайди ўзини ҳам.
- Гап бу ёқда дегин?
- Ҳар гапнинг мағзини чақгин.

78

Ҳоқон кечган гап-сўзларни ичига ютди,
Дўстларига “чурқ” этмади,
Ўн кун эшитди...

79

Уларни Халифа Жаъфар қарши олди.
Юз-кўзини кибр қуршаган бу улкан зот
Йигитларга синчиклаб қараб, ўйланиб қолди:
“Шер, филдан ҳам кучли араблар бордир албат...
Синаб кўриш керак...
Шунда қалқир ҳақиқат...”
Қалбин қуршаса ҳам енгиб бўлмас ҳасад
Алп ўғлонлар шарафига берди зиёфат.
Олдин ичларини билиш учун уринди:
- Қайси миллатдансиз?
- Туркмиз, - деди алп Ҳоқон.
- Янглишмагин, бизнинг миллатимиз - мусулмон.
Қуръону Каримда бордир-да бундоқ оят?
- Отинг нима?
- Енгиш.
- Енгиш?.. Маъносини айт
- Зафар.
- Бундан отанг не мақсадни кўзлаган?
- Билмадим.
____________________________________________________________
*Мажбур бўлган... Ва томирдан излаган нажот – Улуғ авлодга боғланиш учун кечмиш (томир)га мурожаат этишга мажбур бўлган. Яъни, Яҳудий билан арабнинг келиб чиқиш илдизи бирлигига ишора. Яна Иброҳим пайғамбарга...

Мен кичик кўйда туғилиб, ўсдим.
- Ҳамон туркча отлар...
Биз бир туғ остидамиз.
Демак, бир миллатмиз.
- Билмабмиз, олий Ҳазрат.
Биз бундоқ нарсага йўқмиз.
Биз савдогармиз.
- Исмингни мусулмон эт:
Арабчага ўзгарт.
- Сиз нима десангиз, шу ўлур, олий ҳазрат.
- Боғдодда ҳам мусобақа ўтказсак дейман.
- Кафолат берсангиз, фикрингизни қўллайман.
- Тушунмадим?
- Ўлим билан боғлиқ-ку ўйин...
- Очиқ гапир.
- Ўлганларга олинмаса хун,
Сақланмаса заррача ҳам кин
Мен розиман.
- Сизлар? – Абу Муслим* учовлонга боқди тик.
Бўз бўрилар маъқуллашди Енгишни тўлиқ.
- Мусобақада ҳеч ким, ҳеч кимдан олмайди хун .
Бу қадимдан келаётган удуму ўйин.

80

Энг баланд минора сари ёнди оломон.
________________________________________________________________
*Абу Муслимнинг келиб чиқиши бўйича тугал фикр йўқ. У Марвда туғилган. Унинг асл исми Абдураҳмон ибн Асад. Тарихда уни Марвазий, деб ҳам аташади. Араб ё Турк эканлиги ҳеч бир манбада қайд этилмаган. Балки у туркдир? Туркчани билгандир? Бу ҳам номаълум. Балки билса ҳам билмасликка олгандир? У аббосийларга қурол бўлиб хизмат этган. Уммавийлар халифалигига қарши кўтарилган қўзғолон (747-749) бошлиғи. Уни буюк лашкарбоши, буюк ақл эгаси дейиш мумкин. У Халифа Марвон II ни тахтдан йиқитади ва унинг ўрнига Муҳаммад пайғамбарнинг қариндоши, Аббос уруғи бўлмиш – Абдулло Саффоҳни халифалик тахтига кўтаради. Абу Муслим маълум муддат Хуросонни ҳам бошқаради. Маълум муддат Халифа ҳузурида ҳам ишлайди. Халқ орасида унинг обрў-эътибори халифадан ҳам кучлироқ бўлади. Шу сабабли 755 йилда халифа уни алдашу ҳийла йўли билан ўз ҳузурига чақириб олади ва яширинча қатл эттиради.
Абу Муслимнинг диний-фалсафий қарашларида тарих талқинича Ислом ва ундан олдинги эл эътиқодлари, жумладан, илоҳий руҳнинг кўчиб юриши тўғрисидаги тасаввурлар ўз ифодасини топган .


Минора бошига дадил чиқди алп Ҳоқон
Бургут каби учди ва ерга қўнди омон.
Араб бошкентида қўпди гўё зўр бўрон
Қўрқувдан, ҳайратдан тўзғиб кетди оломон.
Ёқасини тутди Абу Муслим ва аҳли аъён.
Сўнг уч араб учди, не учундир бу фурсат
Осмонни қуршади қарға, қузғун ва калхат.
Эвоҳ! Учов ҳам тил тортмай ўлди шу заҳот.
Сўнг ўн, сўнг юз бошига ҳам тушди шу кулфат.
Аламдан титради Халифа, Абу Муслим.
Сўнг қанча жон куйдирса ҳам, учмади ҳеч ким.
Йиғи, қайғу ва аламга кўмилди Боғдод.
Кейин элдан холи ерда, саройда яширин
Давом этди ўлим билан қотилган ўйин.
Арабнинг энг моҳир қиличбозлари ҳам лек
Йигитлар умрига қўя олмадилар чек.
Ҳоқон: - Менга қарши икки кас чиқсин, - деди.
Бундан Халифа ва Муслим кўп куйиб ёнди.
Ўртага девсиёқ иккита араб чиқди
Бужури суқ бармоғини Ҳоқонга нуқди:
- Каллангни сапчадек узиб оламан ҳозир!
- Ўпка!.. – деди Ҳоқон, - сенга қазишар қабр!
Суғурдилар тиғларини дадил ва ўктам.
Ҳоқон юксакка шарт сапчиб, айланиб илдам
Бужурнинг бошига бургут мисоли қўнди.
Зўр човут ва зарбдан ёвнинг кўзлари тинди.
Ҳоқонга ташланди иккинчи араб шу пайт.
Ҳоқон унинг қоқ бошига қилич тортди шарт.
Қовоқ каби икки ёққа айрилди боши,
Калласиз тўнғиздек тўзғиб қулади лоши.
Сўнг бирдан бужурнинг бўғзига босди тиғин.
Ваҳм ва ваҳшатдан додлаб юборди йиғин.
Бироқ Ҳоқон уни йитмай, отди яроғин.
У бирдан жонланди ва қутуриб беомон
Ҳоқонга отилди бамисоли оч қоплон.
Атайлаб чекиниб, қочиб, чап бериб Ҳоқон
Уни итдек эрмак қилди, ҳоритди обдон.
Кейин мисли кўрилмаган чаққонлик билан
Биқини*га тепди, чўтир қулади шу он.
Ва оғзи-бурнидан келди лахта-лахта қон.
Сўнг... сўнг сўзини ҳам айтолмай берди жон.
________________________________________________________________ *Биқини-оч биқини.


Шундан сўнг Ҳоқон уч, беш, ўни билан чиқди.
Ҳаммасини қора тўсма* ортига тиқди.
Дўстларига ҳам бас келолмади бирон ёв
Бўз кучларга қарши куч қўшишга оқибат
Абу Жаъфарнинг ҳам юраги бермади дов.
Аббосийлар* ҳам бунга сўнг этмади журъат.
Абу Жаъфар* Абу Муслимга деди секин:
- Йўқ этамиз!
- Ўлмас, ўртада турибди Чин.
- Сезмас.
Бу турклардан яхшилик кутиш қийин.
- Сезса, яхши ўлмас.
Менда битта фикр бор:
Бу туркларга йўлбарсларни қарши қўямиз.
- Жуда соз, фикрингиз таҳсинга ҳам сазовор.
- Тирик қолишлари гумон, қолишса агар
Улардан ўз йўлимизда фойдаланамиз.

81

У қуролсиз, ҳийла билан йўлбарсни йитди.
Тош деворга таянароқ ҳужумни кутди.
Йиртқич даҳшат солиб бўкирароқ отилди.
Алп Ҳоқон ўзини нурдек тез четга олди.
Йўлбарс бўлса боши билан тошга урилди.
Шу зум Ҳоқон маймун каби сакрароқ баланд
Чир айланиб эниб одамерни тепди шарт.
Мажақланиб қонга бўялди унинг боши
Хириллашга ҳам улгурмай чўзилди лоши.
Янчар, Енгиш, Эшиллар ҳам дадил ва чаққон
Сунгуларда йўлбарсларга солдилар қирон.

82
Халифа ўз алам, дардин ичига ютди,
Шумлик билан алп Ҳоқонни саволга тутди:
- Бу ҳунарларни Чин ўргатгандир?
- Ҳиндлар ҳам.
- Ўз хоҳишларингиз биландир?
- Мажбур ўлдик –
________________________________________________________________ *Қора тўсма – қора парда ортига, нариги дунё...
*Аббосийлар – аббосийлар уруғлари, аъёнлар
*Абу Жаъфар – Абу Жаъфар Довоноқий – халифа: 754-775 йиллар.


Тагдор гапга тагдор жавоб берди алп Ҳоқон.
- Менимча, ҳар ишда бўлур кўзланган мақсад.
- Шундай, Олий Ҳазрат.
- Ҳар кас истар эрк, донг, шон.
- Ҳа, лекин буни биз ўзимиз чун ўргандик.
- Англамадим.
- Савдо йўли хатарли доим.
Ҳар қадамда қароқчилар...
- Энди, тушундим.
Мен отангни кўпдан биламан, Абу* Ҳошим.
Буюк динимизга содиқ келгандир доим.
“От ўрнини той босар” деб айтар эл, элат.
Сен ҳам бизга отанг каби дилдан қил хизмат.
- Менда ҳарбий ишга уқув йўқ, олий ҳазрат.
- Тажриба орқали пайдо бўлар бу хислат.
- Узр, мени қизиқтирар фақат тижорат.
- Амал, шон-шаҳрат-чи?
Эл-юрт тақдири-чи ё?
- Асло,
- Гўзал ҳаёт, қизлар-чи?
- Ким истамас?
- О, балли, буларсиз нурсиз бўларди дунё.
Амалнинг қаътига яширилган сирли ҳикмат:
Қудрат, бойлик, обрў, барака, қут ва ҳурмат.
Йўталсанг тиззангга қўнар тенгсиз санамлар.
Измингда айланар оламлару одамлар...
Марвга юбораман сени.
- Мени?
- Ҳа.
- Нечун?
- Ҳозирча бир лашкар бераман, кейин...
- Ўлмас.
- Етар!
У ёқда Шарикнинг издошлари бор.
Уларни заминдан супуриб ташлаш даркор.
- Олий ҳазрат, бу иш менинг қўлимдан келмас.
- Сабаб?
- Сиёсатдан узоқман.
- Ўргатаман.
-Ўтинаман.
_______________________________________________________________ *Абу – арабча қул дегани. Халифа алп Ҳоқонга атайлаб “абу” сўзини қўшиб, унга урғу бериб айтган.


- Бас дедим, бас!
- Менда ҳавас йўқ.
- Сенда уни уйғотаман.
Кўнглинг бўлсин тўқ.
Билгил, оқил катта сўзин икки қилмас.
Дўстларинг Боғдодда қолишади.
- Не учун?
- Жанг сиридан черикларга дарс беришади.
“Тортишиш фойдасиз” деб ўйлади алп Ҳоқон.
Шу боис қутулиш учун сўзлади ёлғон:
- Ундоқ бўлса, бизга беш ойга беринг рухсат.
Чину Ҳиндда кутар бола-чақамиз бу он.
- Уйлангансизларми?
- Ҳа, шундай, олий ҳазрат.
- Копирга-я?
- Тақдир.
- Улар муслим бўлгандир?
- Йўқ.
- Сизларни муслима қизларга уйлагаймиз.
- Бундан бизни соқит этгайсиз, ўтинамиз.
- Араб хонимлари тоза, гўзал бағоят.
- Биламиз.
- Бўлмаса нимага?..
- Кўп хотинлик...
- Кўп хотин олишга рухсат берган шариат.
Бу турк-араб дўстлигин ҳам мустаҳкам этар.
- Бизларни Боғдодга боғлар,
Мақсад етилар...
- Балли, - деди Муслим гап мағзини чақмайин.
- Кўп хотинни, - деди Янчар - боқиш ҳам қийин.
- Биз берган соврин ҳам катта давлат.
- Ҳа, мадат...
Лек, кундош-оғу...
Бош ғалвадан чиқмас ҳеч вақт.
- Эрга боғлиқ.
- Рости кундошлар кўришмас бахт.
- Агар улар истакларин қондиролса эр
Мулойим мушукка айланар хотин.
- Мумкин.
- Кўп хотиннинг, - деди Эшил, - талабин... қийин...
- Ёмон ўргатма...гар қувватда бўлсанг ҳам шер.
Бўз бўрилар қуруқ гап-сўзлардан толдилар,
Қутулиш йўлини ўйлаб, жимиб қолдилар.
Аммо Абу Муслим аҳдида қаттиқ турди:
- Никоҳ илдизлари маҳкам бўлиши учун
Кибор хонимларга уйланасизлар, - деди.
Кейин аъёнларга буюрди:
- Тўйни бошланг!
Бўз бўрилар ожиз қолишди жим ва беун.
Муслимнинг ой қизи* Ҳоқонга бўлди хотин.

83

Тун-кунлар оқди гунг, соқов,
Ойша ютди қон.
“Қизда нима айб? – деб ўйлади алп Ҳоқон
-, Не кўргулик, бунда узун йиллардан буён
Аёл зоти бўлаяпти хор, ўйинчоқ, эрмак.
У ўзига-ўзи хўжайин эмас мутлақ.
Уни эшак аравадек бошқарар эркак.
Бу қизда гуноҳ йўқ,
Гўё у отилган ўқ”.
- Сенинг отинг нима? – деб сўради алп Ҳоқон
Тоғдек оғир сукунат синди,
Синди музсимон.
Гўё бирдан ёришди тун,
Ёришди жаҳон.
Гўё бирдан “Ўлик малика”га кирди жон.
- Ай-ша... – пичирлади қиз.
Ҳаяжонланди қиз.
- Неча ёшга кирдинг сен?
- Ўн-ўн-ол-ти-га... мен...
У Ҳоқонга титраб боқди.
Беҳад қувонди.
Оҳу кўзларидан севинч ёшлари оқди.
- Менинг отим Ҳошим.
- Аб-ду-ҳо-шим...
- Ким айтди?
- О-нам.
- Бу арабча исм.
- Туркчаси нима?
- Буни сенга қизиғи йўқ, бошқа сўрама.

________________________________________________________________ *Муслимнинг ой қизи Ҳоқонга бўлди хотин – Абу Муслим ўзининг (талоқ қўйган) чўрисидан бўлган қизи Ойшани алп Ҳоқонга хотинликка берди.




- Хўп.
- Мен сени танимайман, сен эса мени.
- Сиз учганингизда мен чинқириб юбордим.
- Нечун?
- Қўрқдим.
- Мен сенга ёт бўлсам.
- Билмасам.
- Сиз-ла кечган жангларда мен Ҳақга ёлвордим.
- Ким учун?
- Сиз... учун...
- Нечун?
- Ўзим билмайман.
- Ишонмайман.
- Майли... мен... мен... нимаям дейман.
- Қизиқ.
- Онам ҳам Оллоҳдан Сизни сўради.
- Тавба! – алп Ҳоқонни сирли ўйлар ўради:
“Бу не ёзуқ?
Қизни олдин ҳам кўргандайман.
Қачон?
Қайси бир замон?
Эслай олмайман”.
Қиз деди:
- Боғдодда Сиз ҳақингизда шов-шув
- Менга қизиғи йўқ, - у қовоғини уйди.
Ва бошини пар ёстиққа оҳиста қўйди:
“Қаерда кўрганман?
Қачон?
Жумбоқ бу дунё.
Нечун фақат дуч келаман бундоқ ҳолларга?
Ойол...
Суюм...
Ойша...
Ўзимни билмам, ўзим.
Ерга неча марта эндим?
Биринчими ё?
Қодир Худо!
Жавоб бер саволларимга.
Осмон гунг, жим.
Сирлигича қоларми дунё?”
Қиз хўрсинди.
Борлиғини ўйлар чулғади:
“Мендан хафа бўлди,


Гапим ёқмай қолди.
Эсим қурсин.
Энди менга ҳеч сўзламайди”.

84

Ҳар қандай вазият, ҳолатда ҳам алп Ҳоқон
Ўзини идора эта оларди енгил.
- Ойша, сенга ўтинчим бор, - деди ногоҳон.
Бу сўздан ёришди ғамга кўмилган кўнгил.
- Жуда ёшсан, бахтли бўлгил, дейман, қизалоқ.
Мен-ла эса бунга эриша олмайсан ҳеч чоқ.
Мени Ҳиндда, Чинда бола-чақам кутишар,
Умрим бўлса йўлда, тўзонлар ичра кечар...
Мендан кеч, отангга тушунтир, ўтинаман!
- Бун-дай... қил-ол-майман...
- Нечун?
- Бу - ўлим!
Иснод.
Сизни ҳам соғ қўймас, буни истамам ҳеч вақт.
Яна ора йўлда қолди Ҳоқон.
Ора йўл!..
Қутулишнинг йўли йўқ, темир тўсиқ ўнг- сўл.
Минг йил ўнжа ҳам юз берган эди бундоқ ҳол.
Минг йил!..
Бу, не тарих учун?
Бир зум эҳтимол.

85

Марв, Боғдоддан Муслимга етди хабар:
“...Ёқиб юборилди хазиналар, омборлар...”
- иблис Шарик!.. – Абу Муслим жунбушга келди.
Ғазаб, қувонч, ваҳм ичра титради Боғдод.
Бундан бўз бўрилар чексиз севинчга тўлди.
- Икки қиз*дан... – деди ғурур билан алп Ҳоқон
Ўзини йўқотиб қўйди бутун салтанат.

86

“Жаҳл келса, ақл кетар” дейди эл, элат:
_______________________________________________________________
*Икки қиз – Севил ва Гул...


Куёв-келинларга бош ойга берди рухсат.
Сўнг Муслим хатосин сезиб, куйинди ёмон:
“Алдаб кетса нима деган одам бўламан?!”
Лек қирпиш* қолипдан кўчган эди бу фурсат.
Саккиз отлиқ Нурга учиб борарди хурсанд.
Бўз бўрилар ўзда туярдилар зўр қудрат.

87

Нур.
Булоқ.
Севил ва Гул тонг отаётган он
Ҳоқонларни қувонч билан кутиб олишди.
Лек қизларга хомуш боқиб, ҳайрон бўлишди.
Янчар нелар кечганини айлади баён...
“Тушундик” дегандек бош ирғашди Севил, Гул.
Бироқ қалбларида ниш урди нафрат, алам.
“Қонимизни бузаюр!...” деб ўйлади Севил.
Гул ўзидан кулди:
“Мендаги рашкми, савил?”
Эркакча уст-бошда эди иккала санам.
- Ювуниб олайлик, - деб қолди Ҳоқон шу дам.
Қизлар хилватгоҳда ийманиб чўмилишди.
Ва сўнг оқ кийимда оқ гулдек очилишди.
Йигитлар ариққа боши билан шўнғишди.
Сочиқларга артиниб тез, оқ кийинишди.
Булоқ ёқасига оқ чодирлар тикишди.
Толиққан қўноқлар кечга қадар ухлашди.
Севил, Гул қўй, ўтин, май ғамлаб қўйишганди.
Терги безаб, турли хил емоқ пиширишди.
Тун чўкмасдан терги ёнида бўлдилар жам.
Қутлуғ ўт ёнарди ойга талпиниб бу дам.
Йигит-қизлар уч бор ундан айландилар шод.
Келинларнинг кўзларида кезарди ҳайрат.
Туш, ўнгларим билишолмай ҳайрон эдилар:
“Биз туш кўраяпмиз, гўзал бир туш!.. – дердилар
-, Бунда аёл-эркак каби ўз-ўзига бек.
Очиқ-сочиқ юрар, унга йўқ тўсиғу чек”.
Фикрларин уққан мисол деди алп Ҳоқон:
- Ер юзида тенгсиз бир неъмат бор бегумон
_______________________________________________________________
*Қирпиш – қирпич (туркча сўз).

36

Оқ кийимликлар

Оқ кийимликлар ал-Муқанна
Ҳошим ибн Марвазийга эргашган
кишилар. Қора либос кийган Аббосийлар
давлати тарафдорларига мухолифат
юзасидан оқ либос кийишгани учун
уларни шу ном билан аташган.
Абдуллоҳ Котиб Хоразмий.

746 йил буқа (апрел-май) ойи ўрталарида алп Ҳоқон, Суюм, Оқ Хунлар Исфижобга кириб келишди. Уларни Улгу ботир, алп Турғун, Янчар, Эшил, Енгиш, Туркистон шаҳзодаси Инол тегин* ва унинг хотини Ойлар худди йилбоши байрамини кутиб олгандай кутиб олишди. Алп Турғун алп Ҳоқон ________________________________________________________________

*Илдизи – ота-онаси, уруғ-аймоғи маъносида.
*Алп Ҳоқон Турғунга буқа ойи ўрталарида Исфижобга бориши, бундан дўстларини хабардор этиши ҳақида Хитой карвони орқали мактуб йўллаган эди.


учун Бодом дарё бўйига тошдан бир шохона бино қурдириб қўйган эди. Улгу ботир сўзи билан келин-куёв тўйи шу қасрда ўтказилди. Унга кўплаб қўй, буқа сўйилди. Улуғ-улуғ гулханлар ёқилди. Уч кечаю уч кундуз давом этган бу тўйда бутун Исфижоб будини, Туркистон шаҳзодаси Инол тегин, Ой ва яна Юртол, Ерол, Енгар, Тилак, Боғлан, Султон, Севил, Ёғду, Оқсув, Гуландом каби ёвқур кўнгиллилар қатнашдилар.
Тўйдан кейин тўрт елкадош Бодом қирғоғида кўкатлар узра ястаниб суҳбат қуришди. Алп Ҳоқон Енгиш билан Эшилдан Кашмирдаги аҳвол, Ойол, ўғли, Нозли, Уйсин, Айсинлар ҳақида етарлича маълумот олди. Шолизорлар кенгайтирилиб, мол-ҳоллар кўпайтирилганини ҳам билди.
- Ойол хоним сени орзиқиб кутаяпти, - деди Эшил.
- Ўғлинг сени ўзинг, - деди Енгиш.
У Ойол билан ўғлини кўз олдига келтирди. Ойол: “Қачон бизни олиб кетасиз, султоним? – дегандай унга гина аралаш умид билан ғамгин боқмоқда, - сизни соғиндик! Жуда соғиндик!..”
Алп Ҳоқон ўзи сезмаган ҳолда оғир хўрсинди.
- Уларни Нур ё Тарозга кўчириб келайлик, - юрак ботиниб фикрини айтди Янчар. Бундан Эшил ва Енгишнинг кўзлари қувонч билан порлади. Алп Ҳоқон шуни орзиқиб истаса ҳам:
- Ишимизни йўлга қўяйлик, кейин... – деди ички бир дард билан. Шу билан бирга уларнинг йўлларини боғлаётганини ўйлаб, ич-ичидан эзилди. Шунга ўзи ва йўлдошларини чалғитиш учун гап тизгинини бурди:
- Нурота, Эрнор, Қайнарлар тўғрисида билсам дейман.
- Аъло, алп Ҳоқон, аъло.
- Бўрттирмай сўзла, Эшил, қандай бўлса шундай. Мен ҳақиқатни ўз миллатимдай севаман.
- Аъло, - такрорлади Эшил, - минг-минглаб таноб ерга лалми, арпа, буғдой, лўвия, қовун-турвуз экилаяпти. Тўрт юз минг қўй, ўн минг қорабайир, тўққиз минг тева боқилаяпти. Етти минг қора молнинг тўқсон фоизи соғин сигир. Қурилиш, савдо ишларини ҳам йўлга қўйдик. Ҳозирча икки минг кўнгилли тўпладик.
- Аъло, - алп Ҳоқон жилмайди, - бўшаштирманглар, жанг машқларини сусайтирмаяпсизларми?
- Кучайтираяпмиз.
- Эрнор билан Қайнар биз ўйлагандан кўра ҳам ҳалол йигитлар экан, - Эшилни қувватлаб сўзлади Енгиш, - ҳам ишсевар. Тиним билишмайди. Кир гаплардан йироқ. Иккови ҳам опа-сингилга уйланишган.
- Турк қизларигами?
- Форсларга.
- Қонимизни бузишибди.
- Кўнгилни кишанлаш қийин, Янчар.
- Эрон қизлари жозибали бўлади, - Енгишни ёқлади Эшил.
- Юракларини жодулаган-да, жодугарлар, - кесатикроқ оҳангда ҳазиллашди Янчар.
- Эртага тонгдан Нурга қайтасизлар, - мавзуни бурди алп Ҳоқон, - ҳамма ишлар муҳим. Лекин мана бу ўн иккитаси жуда ҳам муҳим. Мен буни Улан*га ҳам киритганман:
Биринчи:
Қурилишни тезлаштирасизлар. Кенг миқёсда. Ҳозирча эллик минг кўнгиллига мўлжаллаб. Ҳамма черикларни Нурга тўплаймиз. Нурота тоғ оралари, этаклари, Қизилқум билан туташган чўллари, тепа, қирлари ҳарбий аҳамиятга эга. Самарқанд, Бухоро, Марвга яқин. Ёвга қўққисдан ҳужум қилишга энг қулай маскан.
Иккинчи:
- Мен Чананда Уланнинг уч нусхасини ҳозирладим. Шунинг иккитаси Янчарга, биттаси сизларга. Уларни хатосиз, чиройли ёзадиган йигит-қизларга кўчиртирасизлар. Турк тилида. Минг-минглаб нусхада. Бу ҳаводай зарур. Уни бутун Туронга тарқатамиз. Биласизлар, Уланда элни босқинчига қарши бир Туғ остига бирлашиб курашиш режалари, ЎЗЛИКни англаб иш юритиш усуллари... битилган...
- Ўзи Улан сўзи нимани англатади, Алп? – Унинг гапини бўлди Енгиш.
- Яратганга уланиш. Элга уланиш. Буюк Қутилиш Курашига отланиш маъносини, - қисқа жавоб қайтарди у.
Учинчи:
- Тароз, Исфижоб, Нурда оқ кийим тикиш-бичиш тармоқларини очасизлар. Бор-бора уларда бошқа уст-бошлар ҳам тикилади. Аббосийлар ўз босқинчилик сиёсатидан келиб чиқибми ё бошқа сабабданми, билмадим, ўз кўнгилларидек қора либос киядилар. Бизлар уларга қарши ўлароқ оқ киямиз. Машғулотлару жангларда. Оқ усти-бош-юртимизни ёғийдан тозалаш рамзидир.
Тўртинчи:
- Кўнгиллилар сонини эллик, бора-бора юз мингга етказамиз. Шунга қараб иш тутинглар, Вақтнинг бир онини ҳам бой берманглар. Бир онини ҳам!..
Бешинчи:
- Бўз бўри биз туркларни йўқ бўлиб кетишимиздан қутқазиб қолган. Шу сабабли унинг хотираси учун бўз бўри сурати акс эттирилган байроқ тайёрлайсизлар. У оч кўкка қотилган оқ рангда бўлсин. – Алп Ҳоқон Улан битиги орасидан икки бўз бўрининг бош қисми чизилган иккита сут тус мато олди.
- Бу сенинг ишингми, Алп? – сўради Янчар.
Алп Ҳоқон бошини эгиб, кўтарди ва сўзида давом этди.
Олтинчи:
- Ҳар куни икки соатдан кўнгиллиларга тарих, фалсафадан дарс берасизлар. Мен Уланда Хун - Турк кечмишлари, ботирлари ҳақида кенг тўхталганман. Сизлар уларни черикларга сув қилиб ичирасизлар. Ўғузхон, Тўбихон*,

*Улан – Тангрига уланиш, Турк элларига уланиш маъносида.
*Тўбихон-Арслон Тўбихон-Хитойни ишғол этган ботир, ҳоқон.
Тонгчиқай*, Боламир*, Отилла* ларнинг шарафли юришлари, уруш сирларию усулларини айтмасам ҳам бўлар.
Еттинчи:
- От, теваларни юз мингга етказасизлар.
Саккизинчи:
- Савдо ишларини дунё миқёсида йўлга қўйинглар. Оқ кийимликлар карвонлари Улуғ Ипак Йўлидан бир зум ҳам узулмасин.
Тўққизинчи:
- Ҳар бир экинчи, туёқчи, қурувчи, уста иш ҳақларини икки бараварига кўпайтиринглар. Черикларникини ҳам.
Ўнинчи:
- Ҳеч кимдан солиқ олинмасин.
Ўн биринчи:
- Ўзларингга Қайнар, Эрнорга ўхшаш ишчан, кўзи тўқ ёрдамчилар олинглар.
Ўн иккинчи:
- Ҳеч бир кишининг кўнгли беҳуда ўкситилмасин. Ўртага ғараз, иғво, фитна, ёлғон, тухмат ораламасин.
Ўғри, мунофиқлар эл орасида оғочга боғлаб калтаклансин, сазойи қилинсин, сотқинлар ўлдирилсин!
- Бунга маблағимиз етармикан, алп Ҳоқон?
- Турғун тоғамнинг айтишича, туганмас бойликка эга бўлибмиз, Янчар. Яна ўзга йўллар ҳам бор...
- Масалан?
- Босқинчилар томонидан зўрлик билан тортиб олинган товарларимизни қайтариб оламиз.
- Қандай?
- Зўрлик билан!
- Бу шаънимизга ярашадими? Бу ёзуқ эмасми?
- Аксинча, савоб. У молларни элимизни қон қақшатиб, ўлдириб тортиб олишган. Қиличга-қилич билан жавоб берамиз! – Алп Ҳоқоннинг кўзлари ваҳшиёна чақнади. Гўё арслон кўзларидай. Арслон ўз душманига ташланганда,унинг кўзлари шундай чақнайди.
- Алпнинг сўзлари ҳақиқат нурлари билан йўғрилган, -деди Эшил, - масалан, менинг уйимни босган, талаган, болаларимни ўлдирган талончига мен қўйдай жим қараб ўтираманми? Йўқ! Унга қарши жон-таним билан курашаман. Ўзи бизнинг ҳаракату ғоямизнинг туб моҳияти ҳам шундай. Юртимизни ғорот этган, тилимиз, ёзувимиз, тарихимиз, динимиз, урф - одатимиздан айираётган босқинчини қон қустириб ҳайдаш!
*Тонгчиқай – Таншихай – Суюнбу империясига асос солган ботир, Ҳоқон.
*Боламир – Оврўпа Хун империясининг асосчиси (374-400).
*Отилла – Атилла (434-453) Оврўпа Хун империяси императори. Буюк саркарда. Волга дарёси ҳам унинг номи билан ҳам аталган: Атил, Этил, Оқэдил.

- Туркистон туркларники! Фақат туркларники!.. - Енгиш Эшилни қўллади. – Кўмак бахши: “Миллий ғоя йўқ ерда миллий ғурур ҳам, миллий ҳаракат ҳам бўлмайди, - деган, - оқибат у ўзлигидан айрилади, ўлимга юз тутади, ёвга қотилиб кетади”. Менимча, сен бу гапни Уланда ҳам ёзгансан? – Енгиш алп Ҳоқонга савол назари билан боқди.
- Ҳа, албатта.
Янчар айтган сўзидан пушаймон еди.
Енгиш яна Айсин, Уйсин, Нозли, Ойолларни кўчириб келиш масаласини ўртага ташлади.
- Бола-чақанг ёнигда бўлса, аъло кайфият билан ишлайсан, - деди гапи сўнггида, - кўнглинг ҳам тинч бўлади.
- Ишлар ўлда-жўлда қолиб кетмайдими? – сал юмшаган оҳангда эътироз билдирди алп Ҳоқон.
- Эрнор, Қайнар, Қўрқмас, Ўрхон, Элхон каби шогирдларимиз бор. Улар бизнинг ўрнимизни билдирмайдилар.
- Сен нима дейсан, Янчар?
- Нозли билан Турна қизимни кўрмаганимга тўрт йил бўлаяпти, Алп. Энди ўзинг тасаввур қил...
- Бўлмаса, бўш кетманглар, - узоқ ўйлаб туриб жавоб қайтарди алп Ҳоқон, - беш юз Хитой тевасига Кашмирга товар ортинглар, у ёқдан ҳам бозори чаққон мол олиб қайтинглар. Енгиш ва Эшил бир олам қувонч билан жавоб қайтаришди:
- Жонимиз билан.
- Ажойиб фикр.
- Ойолга Суюм воқеасини айтинглар. Ипидан-игнасигача. У осмондек мағрур хотин. Мабодо келишни истамаса, Нозли, Айсин, Уйсинларнинг мулкларини Ойолга топширасизлар. Бир замон келиб, мен ўзим уни Исфижобга олиб келаман. Суюмнинг ҳам истаги шундай.
- Сенинг гапинг мен учун қонун.
- Оширворма, Енгиш.
- Мен учун ҳам.
- Кўпиртирма, Эшил. Учовинг ҳам менинг дунёда энг яқин дўстларимсиз. Исо элчи билан Муҳаммад Ялвоч ўз ҳоворийлари ва соҳибаларини қанчалик яхши кўрсалар, мен ҳам сизларни шунчалик яхши кўраман.
- Бизлар ҳам сени, - дейишди бирин-кетин йигитлар.
- Янчар, Исфижоб, Тароз, Нурларга боғлиқ ҳамма ишларга сен жавобгарсан. Ўн икки топшириқни бажаришга бутун ақл, вужудинг билан кириш.
- Хўп, дўстим.
- Бизлар* Исфижобу Тароздаги мулкларимизни кўздан кечирамиз. Ҳисоб – китоб қиламиз. Сўнг шунга қараб, оёқ узатамиз.


*Бизлар – Суюм, алп Турғун, Оқ Хун, Инол тегин, Ой.

Оқ Хун экин, туёқ, тижорат ишларини билимдони. У билан Алп тоғамдан* анча нарса ўрганаман, деб ўйлайман. Энди ишга, дўстларим!
Тарқалишди.
Алп Ҳоқон бобосининг дийдорига тўйиш учун дарё оқимига қарши бироз юриб, тош уйга етди. Уни қопи олдида Ойтош билан Зайнаб кутиб олишди. Иккови ҳам тўлишган, икковининг ҳам юзлари буғдойдай пишган ва буғдой рангида эди. У улар билан қуйуқ сўрашиб ичкарига кирди. Мовий гиламлар тўшалган улкан хонада Улгу ботир, Оқ Хун, алп Турғун, Инол Тегинлар гурунглашиб ўтиришибди. Тўртови ҳам алп Ҳоқонни қувонч билан қарши олишди. У улардан қуйига – кўрпачага ястанди. Шафқат нималигини билмайдиган вақт Улгу ботирга ўз таъсирини аёвсиз ўтказган. У чўккан, букчайган, озган эди. Алп Ҳоқон унинг қошлари бутунлай оқариб ўсиб, қовоқ, лунжлари осилиб қолганини, тишлари тамоман тўкилганини кўриб ич-ичидан эзилди. Оқибат ҳар бир инсонни шундай қисмат кутиши ихтиёрсиз бир тарзда унинг хаёлига келди. Бундан юраги зирқиради. Бироқ Улгу ботирнинг қарашлари ҳали зийрак, сўзлари жонли эди.
“Бобом ўлим соя ташлаган қариликка таслим бўлгиси келмаяпти, - деб кўнглидан ўтказди, -ўзини-ўзи бошқара олаяпти. Идрок этаяпти. Қани менга ҳам шундай кексалик насиб этса!..”
Узоқ қўнишдилар.
Тўрттови ҳам алп Ҳоқоннинг бўз бўрининг боши чизилган ялов фикрига таҳсин айтишди. Оқ кийим кийиш ғоясини ҳам:
“Тарихда янгилик” дейишди.
“Кўмак Оқиннинг башорати тўғри чиқаяпти, - ўйлади Улгу ботир, - мен ҚУТИЛИШни кўриб ўлишни истайман. Бунга етармиканман? Етолмасман. Аммо набирам Озодлик туғини юртимизга ўрнатади. Шунга ишонишим ҳам армонсиз ўлишимга имкон беради”.
Алп Турғун ўз юрак истаги билан қўноқларни ўн кун меҳмон қилди. Қўярда-қўймай. Бунинг яна бир сабаби: уларга оқ кийимлар кийдириш эди.
Оқ кийим...
Алп Турғун Инол тегин кўмаги билан аллазамон Исфижоб ва Тарозда қурол-яроғ ишлаб чиқариш устахоналари очган эди. Шу билан бирга, тикиш-бичиш уйлари ҳам. Янчар уларни кенгайтирди. Лекин буларни алп Ҳоқондан сир тутишди. Нега? Унга кутилмаган қувонч бахш этиш учун.
Кутилмаган қувонч – буюк қувонч.
Шу ўн кун ичида Янчар алп Турғун топшириғига биноан ялов ва оқ усти-бош тикишни ҳам йўлга қўйди. Биринчи навбатда Улгу ботир, алп Ҳоқон, Суюм, Оқ Хун, Инол тегин, Ой ва ўзлари учун оқ кийим ҳамда байроқлар тиктиришди. Бундан ҳаммаларининг қалблари қувончга тўлди. Алп Ҳоқон ўз севинчини ичига сиғдиролмай Янчарнинг бўйнидан қучди ва:


*Алп – алп Ҳоқон тоғасини “алп тоғам” деб атайди.

- Мен бу ишни унча тез битади деб ўйламагандим, дўстим! – деди тўлқинланиб.
- Алп тоғам билан...
- Камтарлик қилма, жиян, - уни бўлди алп Турғун.
- Янчардек елкадошларинг билан сен ҳали Дамашқ тепасига ўз байроқларингни ўрнатасизлар! – Улгу ботирнинг сўзида ишонч руҳи барқ уриб турарди.
Турон кечмишида ҳаммалари биринчи марта оқ кийим кийдилар. Кўча-куй, йиғин... Ҳамма ерда уларга қизиқсиниб, ажабланиб боқардилар. “Отлари ҳам ўзларидай оппоқ” дердилар.
Оқ Хуннинг таклифи билан Исфижобда, алп Турғуннинг маҳобатли тош қасрида экинчи, туёқчи, темирчи, қурувчи, тикувчиларнинг қурултойи ўтказилди. Алп Ҳоқон ҳар эҳтимолга қарши қатнашчиларга ўзини “Ота” деб таништирди. Бу номни унга Улгу ботир: “Элга ота бўлсин” деган мақсадда берган эди. Бироқ Кўмак Оқин ўшанда Улгу ботирга: “Бу бўвакни туркка Яратганнинг ўзи юборган, унинг оти алп Ҳоқон” деган. Улгу ботир Кўмак бахшини сўзини икки қилмади. Яна: “Тангри томондан қўйилган ном” деган хаёлга ҳам борди. Ҳошим шунчаки замонасоз исм эди. Уни хавфдан сақлаш учун.
Қурултой бошида алп Ҳоқон ойлик маош икки баравар оширилгани, илғорлар рағбатлантирилиб, муҳтожларга кўмак бериб борилиши ҳақида сўзлади. Тош қаср қарсагу олқишлардан тўлғонди.
Шундан кейин Оқ Хун ҳар туёқчи, экинчининг исми-шарифини, ҳар юз қўй, сигир, от, туядан қанча қўзи, буқа, той, бўта, ҳар таноб ердан қанча ҳосил олганини қоғозга тушурди.
Алп Турғун бу борада юқори кўрсатгичга эришганларнинг ҳар бирини ўн иккитадан қўй билан тақдирлади. Эришмаганларни бирин-кетин саволга тутди:
- Ортиқ, иним, сенинг кўрсаткичинг жуда паст-ку.
- Тангри берганида, хўжайин.
- Кўпни сийлаган Тангри сени четлаб ўтдими?
- Тангрини ишини билиб бўладими?
- Ёлғонни ҳам эплаганга чиқарган, Ортиқ.
- Шунча кишининг ичида мени... – У гапини давом эттиролмай ер чизди.
- Минг совлиқдан уч юз қўзи... Инсоф ҳам керак-да, иним.
- Мен қўйнинг ичига кириб чиқибманми, хўжайин, туққани шу-да.
- Ўзингнинг қанча қўйинг бор?
- Санамаганман.
- Нега?
- Баракаси ўчади.
- Сизлар нима дейсизлар? – Алп Турғун қизиқсиниб, кулиб, бўзариб қараб ўтирган туёқчиларга мурожаат этди.



Қасрни сукунат ютди. Алҳол озғин бир чўпон жимликка чек қўйди:
- Ёлғон ҳам эви билан-да, оғайни.
- Яна Яратган номини тилга олиб... – орқа ёқда ўтирган бир йигит уни қўллади.
Алп Ҳоқон ўғри, очкўз, муттаҳамларга шафқат қилмаслиги, бошқа шох, қирол, султонларга ўхшаб, уларни зиндон айламаслиги, эл пулини жиноятчиларга совурмаслиги, бундай каззобларни ўзи жазолашини айтди. Яъни, биринчи галда эшакка тескари ўтқазиб сазойи қилдиришини, оғочга боғлаб қамчилатишини, бурнининг учини кестиришини; иккинчи галда тилини, учинчи галда қўлини қирқтиришини, агар яна такрорласа калласини узишини уқдирди. Сотқинларни эса ҳеч бир сўзсиз, тўғридан-тўғри ўлдиришини таъкидлади.
Тош қаср тошга айланди. Нафси бузуқларнинг дамлари ичларига тушиб кетди. Юзлари ўлик тусига кирди. Алп Турғун Янчарга буюрди:
- Ортиқни тафтиш эт!
Янчар ўз шогирдлари Юртол, Ерол, Боғлонлар билан Ортиқни тош уйдан олиб чиқиб кетишди.
Эгриларнинг юракларига ваҳима тушди. Улардан бири алп Ҳоқонга букилиб, қалтираб деди:
- Гуноҳимни тан олсам, мени кечирасизми?
- Бир марта кечираман, сўнг йўқ.
Қурултой қатнашчиларининг бари, ҳатто энг авоми ҳам алп Ҳоқоннинг юз-кўзи, овози, ўзини тутишидан, уни ўз сўзида собит туришини, айтганини қилишини, ундан ҳеч нарсани яшириб бўлмаслигини уқишди.
- Мен ҳар йили сизнинг икки юзта қўзингизни ўзимники қилиб келаяпман. Сизга мингта қўй қайтариб бераман. “Қинғир ишнинг қийиғи қирқ йилда ҳам чиқади”. Энди ҳеч замон ёзуқ ишнинг яқинига йўламайман, Ота жаноблари.
Қасрни ушбу овозлар тутди:
- Мен ҳам...
- Мен ҳам...
- Мен ҳам...
Йигирма минг қўй, ўн минг қоп дон қўлга “жанг”сиз кирди.
Лекин уларнинг ичида ҳали ҳам пихларини ёрган каламушлар бор эди. Буни алп Ҳоқон ақл кўзи билан кўриб, юраги билан сезиб турарди. Шунга у:
- Тағин ким бор?.. – деб сўради.
Бир овоз эшитилмади.
Алп Турғун ҳар эҳтимолга кўра уларни яна бир марта эл мақоли билан огоҳлантирди:
“Сўнгги пушаймон, ўзингга душман”.
Қурултой уч кунга чўзилди. Йигитлар Ортиқни кулранг эшакка тескари ўтқазиб олиб келишди. Унинг тусида тус қолмаган, у тирик ўликка айланган эди. Ким унга ачиниб, ким нафрат билан қаради. Кимлар: “Сенга бу ҳам оз, Тангри олдида ёлғон сўзладинг!” деб уни ўйиб-ўйиб олдилар.


- Дарров-а? – ажабланди алп Ҳоқон.
- У шу яқин ерда яшайди. Қорамурт билан Олатоғ оралиғида.
- Нималарни аниқладиларинг?
- Ортиқнинг ўн минг қўйи, икки юз оти, етмиш соғин сигири, эллик туяси, яна ҳўкиз-буқалари борлигини аниқладик.
- Шу тўғрими? – Сўради алп Ҳоқон ундан.
- Ҳа, хўжайин.
- Буларни бизнинг мулкимиз ҳисобига орттирганини тан олди.
- Шундайми? – алп Ҳоқон унга жирканиб боқди.
- Мени кечиринг, хўжайин, бола-чақам бор.
- Бир алдаган киши яна алдайди, - гап қистирди Оқ Хун.
- Ёлғончилик ҳам тузалмас касал, - алп Турғун Ортиққа совуқ боқди.
- Бир марта гуноҳидан ўтақол, алп болам, - Улгу ботирнинг унга раҳми келди.
- Мен сизнинг сўзингизни ҳеч қачон икки қилмаганман, бобо. Бироқ бировнинг мулкига хиёнат қилган каззобни кечирсам, Яратганнинг ғазаби келмайдими, бобо? Бу унга бир умрлик сабоқ бўлсин!
- Ўзгаларга ҳам! – Жиянининг тарафини олди алп Турғун. – Бор туёқлар бизга ўтказилсин. Фақат бу муттаҳамнинг бола-чақасига юзта қўй, икки соғин сигир қолдирилсин!
Алп Ҳоқоннинг буйруғи билан Юртол жазони ижро этди: Ортиқни ёнғоқ оғочига боғлади. Елкасига қирқ қамчи урди. Унинг танаси қонга беланди, оёғи остида қизил кўлмак вужудга келди. Юртол талвасага тушиб бўкираётган бу очкўз махлуққа заррача раҳм қилмади, олмасдек ўткир пичоғи билан унинг бурнининг учини кесди. Ортиқнинг ёввойи чинқириғи Исфижобни тутди.
Ерол бунга пинагини ҳам бузмади. Ортиққа хотинча либос кийдирди, бошига рўмол ўратди. Уни эшакка тескари ўтқазди ва кун бўйи сазойи қилдирди.
Бу воқеа эл орасида кечди.
Қурултой сўнггида Оқ Хун алп Турғуннинг сўзи билан Исфижоб ва Тароздаги мол-мулкнинг бошқарувчиси, Янчар қўшин қўмондони этиб тайинланди. Оқ Хун ўз савдо карвони* орқали ўғлига қуйидаги мактубни йўллади:
“Ой Хун!
Мен Туронда қолдим.
Сен Чанандаги мулкимизга эгалик қил.
Шу карвон билан онангни Исфижобга жўнат.
Отанг”.


________________________________________________________________
*Ўз савдо карвони – алп Ҳоқоннинг савдо карвони кўзда тутилади.


37

Инол тегин ҳам, Ой ҳам алп Ҳоқон ва Суюмдан ажралишни исташмаган ҳолда ўз оқ отларига минишди. Инол тегин:
-Тарозда кутамиз! – деди дўстларидан кўзини узолмай.
- Орзиқиб! – Ой эрига қўшимча қилди.
Алп Турғун, Оқ Хун, алп Ҳоқон, Суюм, Янчарлар ўз мулкларини кўздан кечиришга киришдилар. Изчил. Бирма-бир. Экинчи, туёқчи, қурувчи, тикувчи, тўқувчи, темирчи... қайсилари бўлмасин, уларни узоқдан кўришлари билан:
- Оқ кийимликлар келишаяпти, - дердилар ва очиқ юз билан кутиб олардилар. Ким сут, ким қаймоқ, ким қатиқ, ким қимиз... билан сийлардилар.
- Бундай саҳийлик ўзга эл кишиларида кам учрайди, -дерди ичида алп Ҳоқон.
- Бу туркларга хос бир одат, - кўнглидан кечирарди Суюм. Ўзини ўз қадим қавмига қайтгани учун Яратганга шукрона айтарди.
Оқ Хуннинг қалбида ҳам шундоқ яшноқ туйғу барқ урарди. Сўнг хитойлашаётган уруғлари кўз олдига келарди. Кўнгли чўкарди.
“Вақти келиб, ўғлимни ҳам бу ерга олиб келаман”, деб ўзига-ўзи таскин берарди.
Алп Ҳоқон худди унинг юрагида кечаётган изтиробларни англаётгандай, ўйларди:
“Юртни босқинчилардан тозалаганимдан кейин Хитойдами, Ҳинддами, Эрондами, Оврўпадами, Очуннинг қаерида бўлса ҳам, қондошларимни Туронга чақириб оламан. Бу билан элимнинг нуфузи, қудрати ошади. Менинг ерим Хитойданда кўп аҳолини боқишга қодир. Тупроғи бой, беқиёс”.
Ҳамма қатори Тўйди чўпон боқаётган туёқларни ҳам саноқдан ўтказишди. У қурултойда: “Бировнинг молига кўз олалик қилган кишини аямаслик керак!” дея куйиб-пишиб сўзлаган эди. Бунга Оқ Хун негадир ишонқирамаганди. Ҳозир унинг тили ва хатти-ҳаракатидаги ясама мулозамат, саросимани кўриб, шубҳаси бежисмасдай туюлди.
Тўйдининг беш йиллик иши ҳисоб-китоб қилинди. Тўрт минг қўй етмади.
- Қўтонга бўри оралаб турганми? – Унга пичинг қилди Оқ Хун.
- Ҳа... айниқса ўлат...
Алп Турғуннинг юзи тундлашди. У Тўйдини шартта бўлди:
- Айлантирма!
- Яна ким билади?
- Балони биласан. Қурултойда тилинг бир қарич эди. Қинғирлигингни ҳас-пўслаш учунмиди бу?
- Йўқ, чин.
Тўйди ўзини орқага ташлайвергач, Оқ Хун унинг чўлиқлари – Хирмон, Соғун, Муғанларга шу савол билан мурожаат этди:
- Бошимизга Тангрининг куни тушмасин десаларинг, Тангри олдида чин сўзланглар. Улар: “Энди нима қиламиз?” деган маънода бир-бирларига қараб, сукут ичра қотишди. Шу аснода алп Турғун Бўритош қишлоғи оқсоқоли – Элчинни бошлаб кирди. Муған сир очилишини сезиб, шошиб, қалтираб деди:
- Тўрт минг қўй, уч юз от Олатовда...
Хирмон билан Соғук ҳам буни тасдиқлашди. Элчин буларда айб йўқлигини айтди. – “Семизликни қўй кўтаради”, - деди, - Тўйди сўнгги пайтларда босар-тусарини билмай қолувди. “Ит қутирса, эгасини қопади”. У оқсоқол бўлиш учун менгаям осилаётганди...
Элчин бироз ўйлаб туриб, қўшимча қилди:
- Соғун ҳалол йигит, бош чўпон бўлишга лойиқ.
- Маъқул, - Оқ Хун Элчин оқсоқолга миннатдорчилик ҳисси билан боқди.
Алп Ҳоқон Тўйдига Ортиқданда ортиқ жазо қўллади. Унга бир қўй қолдиришни ҳам раво кўрмади. Устига-устак, Янчар уни эллик қамчи билан “сийлади”. Бурнини кесди, хотинча кийдирди, эшакка тескари миндирди ва қишлоқда сазойи қилдирди.
Алп Ҳоқон Бўритош қишлоғидан қайтишлари олдида элга бир сўз айтди:
- Туркистон будини ўз қописига камдан-кам ҳолда қулф, ҳалқа илади. Энди бунинг ҳожати қолмайди.

38

Тароз йўли бошида уларни Инол тегин ва Ой қарши олишди. Алп Ҳоқон билан Суюмни ҳурмат қилганликлари учун икови ҳам оқ кийим кийишган. Оқ отларда. Қўноқларни тенгсиз бир тош уйга бошлаб боришди. Хоналар гулли гиламлар, атлас, шойи, бахмал кўрпа, кўрпача, болишлар, қизил курсилар* ва турли тус нафис тўсмалар билан безатилган. Деворларга олтин қилич, ханжарлар осилган. Ноёб Чин идишлари ҳам қалбларни қувонтиради. Томда бўз бўри сурати солинган ялов ҳилпираяпти. Инол тегин алп Ҳоқон ва Суюмга:
- Бу уй Ой билан мендан Сизларга совға, - деди ўзини камтарона тутиб, самимий овозда.
Алп Ҳоқон ҳам, Суюм ҳам бундай юксак иззат-икромга яраша сўз тополмай қолишди. Шунга алп Ҳоқон бир сассиз Инол тегинни қучоқлади. Суюм Ойни. Бу уларнинг совғага нисбатан тиниқ эҳтиромлари эди. Алп Тегин, Оқ Хун, Янчарлар алп Ҳоқон билан Суюмни қутлашди:
- Қутлуғ бўлсин!
________________________________________________________________

*Қизил курсилар – қизил оғочдан ясалган, қўнғир гул рангли мато билан қопланган курсилар.






- Буюрсин!
- Бу уйда ували-жували бўлинглар!
Суюмнинг ой-куни тўлаётган эди. Шунга у отаси билан алп Турғуннинг олдида ийманиб, ерга қаради.
Инол тегин қўноқлар шарафига уч кун зиёфат берди. Алп Ҳоқон ва Суюм ҳар тунни ўз қасрларида ўтказишди. Тотли шивирлар, гўзал ингроқлар билан...
- Ўғлимизнинг отини нима қўясиз, Ҳоқоним? – деб сўради қайноқ оғушда эриркан Суюм.
- Тушингга кирган исмни-да, жоним.
- Тушимга... Тушимга... Ҳоқоним...
- Тортинма, айт, Суюм.
- Сизга ёқишини истайман.
- Тушга бежиз кирмайди, жоним, ўша ҳақ исм.
- Ундоқда, майли, ҳоқоним, ўғлимизни Ўзгин деб атаймиз.
- Мен ўйлаганимдан кўра ҳам яхши исм.
Суюм алп Ҳоқоннинг мақтовидан суюнди ҳам илҳомланди. Шунга:
- Қизимизнинг оти ҳам сизга ёқади, - деди кўзларини юмганча.
- Айт-чи?
- Ойлин.
- Бу ҳам гўзал исм.

39

ОТ
От – йигитнинг қаноти.
Эл сўзи.

Бутун жонзотлар ичида
инсонга энг вафоли дўст – От.
Жалолиддин Мангуберди.

Тароз тупроғидаги мулкларини ҳам бир-бир кўздан кечиришди. Саноқлар деярли тўғри чиқди. Энди сўнгги тафтишни ўтказиш учун Тангритоғдан айрилиб чиққан Қоратоғ сари юришди. Талай довон ошгандан сўнг бир саройга энишди. Тезоқар сувнинг ўсиқ ўтлар босган сўл қирғоғида Кўчкин йилқибоқарнинг беш ўғли – Кўчим, Қувват, Элқут, Турғут, Юртутлар манглайи ва туёқлари оқ-оқ ёш айғирни узундан-узун арқон билан тошоғоч (қатранғи)га боғлаб, минишга ўргатишмоқда.
- Беш кундан бери шу от билан оворамиз, - деди Кўчкин мулк эгаларини зўр эҳтиром ва илтифот билан кутиб олгач, - ўттиз йилдан бери йилқи боқаман. Аммо бундайини кўрмаганман. Ўтакетган қайсар, асов. Ўзига бино қўйган, мағрур. Бўй берай демайди. Агар уни қўлга ўргатсак, бу юртда унга тенг келадиган арғумоқ бўлмас деб ўйлайман.
- Кўриниши ҳам тулпорга бенгзайди, - Оқ Хун унинг сўзига қўшилди.
- Уруғи тоза от, - алп Турғун уни маъқуллади.
- Бунинг наслини кўпайтирайлик, Кўчкин оға, - деди алп Ҳоқон, - урушда бизга шундай отлар керак.
Янчар дўстининг сўзини қувватлади:
- Арабий отлардан ўзғир отлар!..
- Тангри қўлласа, шунга эришамиз, йигитлар, - камтарликка қотилган ишонч билан жавоб қайтарди Кўчкин.
Алп Ҳоқон бўйнию тўрт оёғи жун арқон билан боғланган айғир томон юрди.
- Эҳтиёт бўлинг, бошқон.
- Хўп, Кўчкин оға.
У беш ўғлонни неча марта устидан улоқтириб ташлаган асовга яқин борди. Тўхтади. Худди арғумоқ алп Ҳоқонни сеҳрлагандай, у унга меҳр билан узоқ тикилиб турди. Сўнг:
- От - ақлли жонивор. Одамга садоқатли дўст. У сенинг меҳрингни, сенинг севишингни туйиши керак. Сенинг ғамхўрлигингни ҳам, эгалик қудратингни ҳам. Дағаллик, сўкиш, уриш, камситиш, мажбурий ҳаракат унда нафрат уйғотади. Арқонларни ечинглар.
- Ўзи бир ой деганда уни зўрға тутдик. Она сутимиз оғзимизга келди. Қочиб кетади.
Алп Ҳоқон Кўчкинга жавоб бермади. Тоғда туғилиб ўсгани учун ёввойилашиб кетган арғумоқнинг тизгинини тутди. У кишнаб, икки олд оёғини баланд кўтариб кўкка сапчиди. Алп Ҳоқон унинг кўзига тик боқиб, жиловни маҳкамроқ тортди:
- Тинчлан жонивор, тинчлан!
Айғир бу йигитда ўзидан-да буюкроқ куч борлигини ҳис қилди. Бироқ бўйин эггиси келмади. Сапчишда давом этди. Лекин бўшашиброқ. Алп Ҳоқон сўзини тағин такрорлади:
- Ечинглар!
Йилқибоқарлар ноилож буйруқни бажаришди.
Алп Ҳоқон мислсиз чаққонлик билан бир сакраб, эгарга ўтирди. Жиловни қаттиқ тутди. Шунга қарамай айғир орт оёқларини ҳар ён кўтариб, шаталоқ отиб, йилқибоқарларни итқитгандай уни ҳам итқитиш учун жон-жаҳди билан ҳаракатга тушди. Янчар билан Суюмдан бошқа ҳаммани қўрқув қуршади. Янчар ўз дўстининг нималарга қодирлигини биларди. Шунга: “От-ку от, унга арслон ҳам бас келолмайди”, деди ичида. Суюм ҳам эрининг: “Тенгсиз ботир”, деб ўйларди. Шунга нисбатан хотиржам эди.
Алп Ҳоқон Марв, Кашмир ва Чананда отда ўтириб, ётиб, тик туриб чопиш, чопароқ ёйда олд, орт, ёнларга ўқ узиш машқларини сув қилиб ичган эди. Шунга эгарда ўзига ишонган ҳолда эркин ўтирарди. Асов унинг қудратидан тушкунликка туша бошлади.
“Елим ҳам бундай ёпишмайди” деди ўзига-ўзи ички бир ҳаяжон билан Кўчкин. Элқут, Кўчим, Турғут, Юрттут ва Қувват ҳам ҳайратга тушди: “Ҳали бундайини кўрмаганмиз!..”
Арғумоқ тузоққа илинган қоплондек зўр шиддат билан ўзини ҳар ёққа ура бошлади. Алп Ҳоқон жиловни бор кучи билан тортди. Жонивор мункиб-мункиб кетди. Оқибат у бу йигит олдида ўз ожизлигини сезди. Алп Ҳоқон тизгинни бўшатди. Айғир бундан фойдаланди: алам талвасасида уни олиб қочди. Бироқ алп Ҳоқон бунга йўл қўймади. Жиловни силтаб тортароқ от билан сойга шўнғиди. Уни оқимга қарши ҳайдади. Шўрлик қирғоққа чиқишга қанча уринмасин, чиқолмади. Бунга алп Ҳоқон имкон бермади. Шунга оқимга қарши чопаверди, чопаверди. Йигит у ўйлаганидан кўра ҳам кучли ва маккор эди. Оқибат қанча алам бўлмасин, унинг иродасига бўйсунишга юз тутди. Айғирни соҳилга бурди.
Арғумоқ тақдирига тан беришни истамади. Тақдирга тан бериш-жон беришдай қийин. Мағлубиятни тан олиш ундан ҳам қийин. Жонивор тинкаси қуриганига қарамай, алп Ҳоқондан қутулишни истади. Зотан, оламда ЭРК туйғусидан улуғроқ туйғу йўқ. У арчали ўрмонга ўзини урди. Аммо сўниқ руҳ, сўниқ шиддат билан. Алп Ҳоқон уни осонликча тикка, қорсиз чўққи сари бурди. Шўрлик от узоқ чополмади. Унинг нафаси бўғзига тиқилди. Оёқлари қалтираб, ўзига бўйсунмай қўйди. Алп Ҳоқон тизгинни бўшатди. Эгардан тушди. Унинг ёлини, қорнини, сағриларини силади. Сўнг оёқларини. Ҳолдан тойганиданми, ёққаниданми ва ёки тақдирига тан берганиданми, аниқ айтиш қийин, ишқилиб жонивор ортиқ қаршилик кўрсатмади. Ё қаршилик кўрсатиш фойдасизлигини сезгандир? Қайдам? Ёввойи айғир инсон иродаси олдида илк дафъа ўз ожизлигини ҳис этди. Унинг кўзларидан мўлт-мўлт ёш оқди. Танг, жуда танг аҳволда қолган, яъни:
Ватанидан айрилган,
Эркидан айрилган,
Тамом иложсиз қолган.
Одамнинг ҳам кўзларидан шундай ёш оқади.
Ғуссали ёш,
Аламли ёш,
Фироқли ёш...
Инсон...
От...
Бутун жонзотлар ичида инсонга энг вафоли дўст:
ОТ.

40

Саноқда мингта от кам чиқди. Кутилмаган бу ҳолдан Кўчкин эси оғган кишидай довдираб қолди. Унинг ранг-қути ўчди. Ўғилларининг ҳам.
- Бу айғир билан андормон бўлганимизда, уни кимдир ўғирлаб кетган, - деди у ўзига савол назари билан қараётган алп Турғун, Оқ Хун, Янчар, алп Ҳоқонларга йиғлагудай бўлиб боқиб.
- Сенинг бу сўзингга...
- Тоға, сал шошмайлик, - алп Ҳоқон алп Турғуннинг гапини бўлди, - балки, чиндан ҳам шундайдир? Олдин аниқлик киритайлик.
Орага ноқулай жимлик кўланкаси ёйилди. Сўнг эгалар билан йилқибоқарлар ўртасида аччиқ - чучук гаплар бўлиб ўтди. Охири Кўчкин Кўк Тангри* билан қасам ичди. Шундан кейин савол - жавоб тугади. Янчар бошлиқ Кўчкиннинг беш ўғли йўқолган йилқини қидиришга тушишди. Тангри тоғда дорили ўт териб юрган Тоштўл уларнинг тун кўнгилларига чироқ ёқди:
- Бир ўғлон туғар*га йилқи ҳайдаб кетди.
- Қачон? – сўради Янчар.
- Кеча.
Бир кундан сўнг уни қувиб етишди. У Кўчкиннинг қайни укаси - Эртош экан. Бироқ уни тириклай тутишолмади. Эртош шармандаликдан ёхуд қийноқданми қўрқди. Ўзини (боши билан) Девқоядан ташлади ва бўлак-бўлак бўлиб кетди.
Алп Турғун билан Оқ Хун Кўчкиндан кечирим сўрашди:
- Бизнинг гапимизни кўнглингизга олиб юрманг.
- Сизларнинг ўринларингизда бўлганимда мен ҳам шундай қилардим-да.
Алп Ҳоқон ота-бола йилқибоқарларга олтита асл от совға қилди.
Ўртадан гина-гумон тарқади. Ўрнини севинч ва ишонч эгаллади. Кўчкин эгаларни оқ буғдой чўраги, қўй эти, қимиз билан сийлади. Қўноқлар қалқишаркан, Кўчкин:
- Энди сизларга Яратганнинг бир мўъжизасини кўрсатаман, - деб қолди.
- Қандай мўъжиза? – Янчар ўз қизиқувини яширолмай сўради.
- Ўз кўзларингиз билан кўрганларингиз маъқул.
- Учини чиқара қолинг, Кўчкин оға.
- Сабр қилинг, иним, - у қўноқларни Қоратоғ бошига, “Ухлаётган гўзал” қошига бошлаб борди.
Тошга айланиб қолган малак.
Кўкка боқиб ётибди.
Гўё осмонга дардини айтаётгандай.
Гўё Тангридан нажот кутаётгандай.
Кўзлари юмуқ.
Дудоқлари сал очиқ.
Қўллари икки ёни бўйлаб оёқлари сари чўзилган.
Қачон тошга айланиб қолган?
Қайси замонда?
Тарих:
Жим,
Гунг,
________________________________________________________________*Кўк Тангри – Кўчкинлар хонадони Кўк Тангрига сиғинадилар.
*Туғар – Шарқий Туркистон кўзда тутилади.
*Ухлаётган гўзал – Ҳозир ҳам у шундай аталади.

Ожиз...
Сабаб:
Тарихдан олдин, жуда-жуда олдин тошга айланган.
Ҳали Одам Ота, Момо Ҳаво туғилмаган замонларда...
Ҳали Зардушт, Будда, Иброҳим, Мусо, Исо, Муҳаммад пайғамбарларнинг зувалалари йўғрилмаган замонларда...
Ҳаммалари “Ухлаётган малак”ка ачинишди. Айниқса Суюм блан Ой.
- Ҳудди ҳозиргина уйқуга кетгандай-а! – Ажабланди Янчар ва шунда беихтиёр унинг эсига Нозли тушди. Кўзларига ёш қалқди.
Соғинч ёшлари...
Алп Ҳоқон унинг кўнглида нелар кечаётганини англади. Шунга хотирасида олис Кашмир, Ойол, Уйсин, Айсин ва Нозли жонланди. Ойолнинг: “Сиз мени унутиб қўйдингизми, Султоним!” дегандай маънода боқиши алп Ҳоқоннинг юрагини ўртаб юборди. У оғир, жуда оғир уҳ тортди. Суюм буни: “Ухлаётган гўзалга қайғураётганидан” деб ўйлади. Аммо Янчар алп Ҳоқондаги кечинмани ҳис этди. Юраги увушди. Алп Ҳоқон ўзи ва Суюмни чалғитиш учун:
- Балки, “Ухлаётган малика” осмондан энгандир? – деди, - у ёқдаги сирни айтиб қўймаслиги учун уни Тангри тошга айлантиргандир?
- Бундан чиқди осмонда ҳам одам яшаркан-да?
- Шунча сайёралар кишисиз бўлмайди, Инол.
Ҳаммалари “Ухлаётган гўзал”нинг юз-кўзидан ўпишди. Кейин алп Турғун ва Оқ Хун - Исфижобга, Янчар Тарозга, Кўчкин эса ўз уйига қайтишди.

41

Қуйи қисмини йўсинлар, юқори томонини итбурунлар қуршаган қояларнинг ўрталиғига қурилган боғ уйда бир ой армонсиз дам олишди. Тош қасрни доира шаклида айланиб оқгувчи сойнинг қайинли ўрмон билан ҳамоҳанг шовуллаши, қушларнинг бетин хонишлари уларнинг таранг асабларию чарчоқ мияларига малҳам бўлди. Бу бетакрор дам ёш эр-хотинлар хотирасида мангуга сақланиб қолди. Ёввойи гуллар, арчали чўққилар, шаршара, булоқ, ирмоқлар, қимиз, қаймоқ, қатиқлару турли емоқлар уларга ором ва лаззат бағишлади. Бу ёш эр-хотинларнинг ҳаётларидаги энг гўзал, бахтиёр кунлар эди. Алп Ҳоқон умрининг охиригача шу маъсуд кунларни қўмсаб яшади. Суюм ҳам. Ой билан Инол тегин ҳам.
- Инол дўстим, изн берсанг, урушдан сўнг мен ҳам бу ерда худди сеникидай бир уй қураман.
- Буни сўраб ўтиришнинг ўзи ортиқча, алп Ҳоқон. Агар зарур бўлса, сенга жонимизни ҳам берамиз. Қурилишни эса менга қўйиб бер. Сен арабни ҳайда!
- Сенга ўлигимни ташлаб олсам бўлмас, Инол?
- Мен билан Ойни яхши кўрсанг, бошқа бундай сўзлама, дўстим!



- Бизни кечиринг, - эри ўрнига жавоб берди Суюм ва алп Ҳоқоннинг елкасига бош қўйиб, тиниқ жилмайди.
Шундан сўнг бу ёш, мағрур эр-хотинлар ўла-ўлгунларича дўст, оғир дамларда бир-бирига ҳамдам ва қуда-анда бўлишга келишиб олдилар.
Шу аснода Кашмирдан Эшил билан Енгиш қайтишди. Келинларсиз. Сабаб: Ойол келишни истамаган. Балки Суюм воқеасини эшитгани учундир? Яна Тангри билгувчидир. Нозли, Уйсин, Айсинлар эса: “Ойолнинг кўнгли бузилади,
уни ёлғиз ташлаб кетолмаймиз, урушдан кейин...” дейишган.
Бундан алп Ҳоқон анча кунгача ўзига келолмади. “Бир қизнинг бахтига завол бўлдим, - дея ўзидан-ўзи нафратланди, - энди дўстларим ҳам мен туфайли изтироб чекадилар”.
Агар Янчар унга мингта Улан нусхасини тарқатганини, бу элда шов-шув бўлаётганини айтмаганда, балки, бу сиқинтидан у юрак хасталигига чалинармиди?
Тарозга қайтишди. Гўё шуни кутиб тургандай, Суюмнинг кўзи ёриди. Ўша, тушида аён бўлганидек, у ўғил туғди. Исмини Ўзгин қўйишди. Ой ва унинг канизаклари Суюмнинг бошида парвона эдилар.
Алп Ҳоқон эрта тонгдан қоронғи тушгунча кўнгиллиларга Ватанимиз кечмиши, юртоларларимиз, енгилмас ботирларимиз ва уруш сирлари тўғрисида куйиб- пишиб дарс бера бошлади. Секин-секин уларни очун тарихи, фалсафаси, адабиётлари билан таништиришга ўтди. Жанг санъати машқларига асосий эътиборларини қаратди. У кўпинча Тангриқут Ботур (Ўғузхон)нинг шонли Юришлари, ғалабалари ва ҳарбий ўгутлари ҳақида тизим-тизим мисоллар келтирарди. Ҳозир ҳам шундай қилди:
- Ўғузхон бобомнинг ўгути кўнгил очар:
“Машқда озар,
Жангда ўзар”.
Билинг, зафар руҳий, жисмоний кучга боғлиқ.
Машқда чиниққан бўлса юз чоғлик черик
Мингдан ҳам ўнжароқ ёғийни йитар аниқ.
Шу сабабли ҳар машқни бажаринг тўлиқ.
Қани “Оғоч қилич”ларни қўлга олингиз,
Менга қарши ўнта-ўнта бўлиб келингиз.
Ёвни аяш - ўз жонига қасд қилиш, демак,
Урушда арслондек кескин олишмоқ керак!
Қани, бўлинг! – Бармоқлари билан шарт турди.
Ва югурди,
Айланароқ оёққа турди.
Иккала “қиличин” суғурди,
Жангга кирди.
Чериклар қоплонлар янглиғ унга ёприлди:
Шарақ-шуруқ...
Гўё кўк чўкди, ер ўприлди.
Ҳоқон ҳайқирароқ том-том баравар сакрар,
Қуюндек айланар, чап берар, “қилич” сермар.
Девор, оғочларга маймундек чопиб чиқар,
Бургутдек қуйилар ва яна “қилич” ўйнар.
“Ёв” ҳолдан тоярди,
Янгилари чиқарди.
- Чарчадик! – чериклар қора терга ботишди.
- Чидайлик йигитлар, тағин бироз чидайлик.
Машқ...
Бироқ хиёл кечмай ҳолдан тойишди.
- Майли, энди, йигитлар, бир пас дам олайлик.
Машқда қийналсак, жангда енгил бўлади,
Буни кўрган ёв аламдан куйиб ўлади.
Бунда мия машқини ҳам кўзда тутяпман.
Яъни, жангда ақл, онг ҳам муҳим деяпман.
Турк эли кечмиши билан анча танишдик,
Ўғуз бобом тарихини сув қилиб ичдик.
Ҳинд, Чин, Юнон фалсафаси чўх бебаҳо.
Ҳар бирини ўрганамиз пухта ва изчил.
Бизни ўз сеҳрига олди “Улан”, “Овасто”.
Бизга қўриқ очди: Товрот, Забур ва Инжил.
- Бир-бирига ўхшашлиги биланми, устоз?
- Оятларни ўқиш ҳам кўп фойдали, Аҳмат?
- Энг сўнгги ялвочдан ибратда бу, жуда соз...
- Оғуга ғарқ асал... – У Гирак*ни бўлди шарт,
- Дўстим, ётми ё ҳайвонми, ўрганиш мумкин.
- Қўйсанг-чи, Боғий*, сен бу тушингни сувга айт.
- Ишон Ҳашвий*, - Уни ҳимоя қилди Ҳоқон
-, Отдан садоқатни ўргансак бўлмас нечун?
Айиқ тирик экан, унинг қадирдон инин
Босиб ололмаюр ҳатто энг кучли ҳайвон.
Нимага айиқдан сабоқ олмасин инсон.
Алп Эр* бобомдайин одам аридан ўрнак олган*
Турк уруғин Она бўри* қутқариб қолган.

*1,2,3,4 – Араб босқинчиларига қарши курашган тарихий шахслар: Аҳмат, Гирдак, Боғий, Ҳашвий.
*Алп Эр – Алп Эр Тўнга – форсчасига Афросиёб. У Самарқанд кентига асос солган. Ва буюк Турк Марказлашган Давлат – Империя тузган. Болалигида ари инини бузмоқчи бўлган. Лекин арилар ғувуллаб унга ёпишган. У қочган. Шунда унинг миясига туйқус: “Юртни қўриқлашни аридан ўрганиш керак” деган фикр келган.
*Она бўри (бўз бўри-бўз қурд) – Турк болаларини (икки гўдак) эмизиб катта қилган Она бўри ривояти кўзда тутилади.


Тангриқут* йўлбарсдан шиддат сирин ўрганган*
Ёвқур Хунлар* бургут шаклида қўшин тузган.
Ҳоқон сўзин маъқул топди ҳамма, Инол ҳам.
- Ҳар кун икки соат...
Ақлий - руҳий машққа кам.
Энди уни уч соатдан этамиз давом.
- Биз шуни истардик.
- Яхши.
- Бу фикр дилдан.
Уни қаймон сўзлар билан ўради қўшин.

42

Ақлий, руҳий ва жисмоний машқлар билан
Сезилмай кечарди:
Кунлар,
Ойлар.
Беқиёс қудратга кириб борарди қўшин.

43

Алп Ҳоқон ҳар куни тунда бир марта албат
Темирчилар билан қўнишарди топиб вақт.
Бу ерда кечаю кундуз қайнар эди иш:
Тарақ-туруқ... тақ-туқ... шақ-шуқ... Шарақа-шуруқ...
Босилар босқонлар бетиним: гуп-гуп... дуп-дуп...
Ўтлар ёнар, қўпар бўғиқ, сирли бир товуш.
Аждарҳо ғазабнок вишиллар гўё: виш-виш...
Темирлар айланар эди алвон чўғларга.
Рум, Ҳинд, Чин саслар ҳам жаранглаб турарди:
- Бир маромда бос!
- Тез бўл!
- Ўтдан ол!
- Ўтга сол!
Румлик уста шогирдини сўкиб қоларди:
- Болғани тўғри тут, лапашанг, ҳа-ҳа, шундай.
Тез урма, бир текис ур: тақ-туқ... мусиқадай.
Темир сенинг истагингни аниқ хис этсин.
Шошма, фикр, юрак, борлиғинг унда бўлсин.
__________________________________________________________________
*Тангриқут – Ботир Тангриқут – Ўғузхон – ёвга шиддат билан ҳужум қилишни йўлбарсдан ўрганган.
*Ёвқур Хунлар – Таншихай-Тонгчиқай. У ўн тўрт ёшида Сиянби-Суюнби империясига асос солган. Бургут шаклида армия тузган. Хитой қўшинларини ер этган.
44

Бунда ёт эл тиғлари ҳам турарди қатор.
Ҳинд, яҳуд, араб тиғлари аро бешак
Чин қиличи эди мустаҳкам ва кўркамроқ.
- Босқинчи, талончи ёвни этиш учун тор-мор
Энг аъло яроғлар ишлаб чиқариш даркор:
Энг аъло,
Энг сара,
Зангламас,
Синмас қурол!..
Ҳоқон топшириғин бажариш учун ҳалол
Ҳар бир уста ҳар бир тиғга берарди меҳрин.
Тиғлар секин юз очарди кўрсатиб сеҳрин.
Алп Ҳоқон уларни битта-битта синарди:
Қилични темирга қайта-қайта урарди.
Тобига етмаган: куйрак*лари синарди.
Сунгги, қалқон, ўқ - ёй, ханжар, тўқмоқ, қинлар ҳам
Ҳоқон, Инол кўригидан бир-бир ўтарди.
Шунинг учун очунда энг сифатли қурол
Тароз, Исфижобда ясаларди ўшал дам.
Туб эътибор... олтин... меваси бу эҳтимол.
Ҳоқон ҳар бир уста билан ўз дўсти мисол
Қўнишарди,
Кенгашарди,
Ичарди май ҳам.
Темирчилар уни жуда ҳам севишарди
Гоҳ-гоҳ унга тилак, дардларин айтишарди.
Бир тўп уста уни ўраб олди ногаҳон.
Ҳинд ўғлони ундан кўмак ўтинди шу он:
- Ўз юртингдан азиз юрт йўқдир дейишади.
Балки, чиндир?
Лекин менга Тароз маъқулдай.
Бу ерда эркинлик билан тўкинлик мўлдай.
Одамни одам ўрнида кўришади.
Шунга мен, алп Ҳоқон, Тарозда қолмоқчиман,
Бир форс қизини ўзимга олмоқчиман.
- У ҳам сенга тегмоқчими?
- Ҳа, шундай.
__________________________________________________________________

*Куйрак – мўрт қорамонча шева.



- Маъқул.
- Уй-жой масаласи?..
- Кўкламгача, сабр қил.
Ҳа, айтгандай, Раҳу, қиз не иш билан машғул?
- Гилам, хуржун тўқийди, ип ҳам йигиради.
- Тузук.
- Менинг ҳам бир дардим бор, - деди юнон.
- Айтгил Лука, - юнон тилида деди Ҳоқон.
- Бола-чақам мени ўйлаб, кўп қайғуради.
- Хат олдингми?
- Олдим.
- Истагингни айт, ўғлон.
- Кўчириб келишнинг иложи борми, бошқон?*
- Ёзгача кўчириб келамиз, ишон.
- Соғ бўл!
- Қуддуслик* яҳудий Ҳоқонга сирли боқди
Ва деди:
- Сен танлаган йўл жуда тўғри йўл!..
Ҳоқон унга синчков тикилди, бўлди ҳайрон.
- Гапим бор... – у хилватга суқ бармоғин нуқди.
- Айт, булар иброний* тилини билмайдилар.
- Содда бўлма, - оғочзорга йўналди Зуннор.
Кимсасиз ёнғоқзор тўрида қўнишдилар:
- Мен Тарозга сенга кўмак бергали келдим.
- Соғ бўл.
- Кўнглим истаги бу, алп Ҳоқон дўстим.
- Соғ бўл.
- Буни ҳеч ким билмасин зинҳор-зинҳор!
- Кўнглингни ёр.
- Бу сир бўлиб қолгани яхши.
- Инонмасанг айтма, - Ҳоқоннинг келди ғаши.
- Бу сирни билмайди дунё.
- Нима ўзи, бу?
- Ерда ҳали бундоқ яроқ йўқ.
- Айт, недур у?
- Очундаги ҳамма силаҳлардан ҳам аъло.
- Айтақол, - Ҳоқоннинг ҳайрати ортди баттар.
- Портлагич! – Қўйнидан бир тугунча олди у.
- Буни кўрган киши “калава” деб ўйлайди.
Уни ясаш сирин мендан ўзга билмайди.
______________________________________________________________
*Қуддуслик – Зуннор ўзини алп Ҳоқон ва усталарга шундай таништирган.
*Бошқон – бошлиқ.
*Иброний – Яҳуд тили.

Энди сен...
- Бир синаб кўрамизми, алп Ҳоқон?
- Майли.
Ўрмон тўрроғига боришди чаққон.
Нечундир Ҳоқонни босди мавҳум ҳаяжон.

45

“Калава”ни тўнка остига қўйиб қайтди.
Қўлидаги мойга қотиқ пиликни ёқди.
- Энди, тез қочмасак бўлмас, бошқон, - деб айтди.
- Бир дақиқадан сўнг қўпаюр чин қиёмат.
- Лофми? – Ҳоқон унга унча ишонмай боқди.
- Қочдик! – Зуннор унинг серпай қўлидан тортди.
Салдан сўнг юз берди даҳшат!
Чинакам ваҳшат!
Гўё чақмоқ чақиб, гулдиради гулдирак,
Гўё қулагандек бўлди ер билан фалак.
Ҳайрат ва ҳаяжон ичра сўради Ҳоқон:
- Айтгил, Зуннор, бу идишнинг ичида не бор?
- Айтмайман ҳеч қачон.
- Айтсанг не ўлғай, Зуннор?
- Сир... Буни очунга сира этмайман ошкор.
- Ёнар мойми дейман, Зуннор?
- Бошқа сўрама.
- Очунга ёт қурол.
- Сенга чўх зарур қурол.
Сенинг ёвинг, менинг ёвим, буни унутма.
“Калава”лар билан ғанимни қўрқувга сол.
Элинг хуни учун қон кеч,
Аяма ҳеч!
- Сен мени билмасдан сўзлаяпсан.
- Биламан
- Қаердан?
- Сенга бир яҳудий сабоқ берган...
- Устоз Довуд!.. Лек бунга кўп замонлар ўтган.
- Мен унинг ўғлиман.
- Ҳа-ҳа... Устоз омонми?
- Ҳали анча тетик. Сени эслаб туради.
Эслаб-эслаб узун-узун хаёл суради.
- Соғ бўлсинлар.
Мени қандоқ топдинг сен, Зуннор?
- Турғун тоғанг билан отам эскидан ошна.
- Аммо мен ҳақимда унга ҳеч оғиз очма.
- Майли.
- Энди айт, ёв не замон ўтда ёнар?
- Мева қандоқ етилади? Масалан, анор?
Бироз вақт бор...
- Сўнг унга очун ўлурми тор?
- Сен қанча “Калава” ясаб борасан, Зуннор?
- Мингта.
- Бунинг эвазига нима берайин?
- Зафар!
- Тағин?
- Зафар!
- Балки... балки олтин, зар?
- Яҳудий ҳам арабдан куйган...
Фақат зафар.
- Соғ бўл!
- Энг овлоқдан бир кулба берсанг бас.
Яна емоқ, ичмоқ.
- Тонгда бўлади тайёр.
- Эсингда тут: сир - сир бўлиб қолмоғи даркор.
“Калава” сабаб алп Ҳоқон қувончга тўлди.
Бунинг таъсирида унга бир фикр келди:
- Ҳозир қанча “калава”нг бор?
- ...
- Айтгил, илтимос.
- Юзта.
- Яхши, ҳаммасини менга бериб қўй.
- Сабаб бошқон?
- Зарур.
- Марвда ўтказюрсан “Тўй?”
Шўртот*, истихфорот*, силаҳ омборлари бор...
- Сен ўзингни бил, бошқасин қўй.
- Хўп, бошқон.
- Нима зарур бўлса, менга айтгин.
- Хўп, Ҳоқон.
- Фақат-фақат ишни имкон қадар тезлатгин.

__________________________________________________________

*Шўртот – полиция ташкилоти ва биноси.
*Истихфорот – жосуслик ташкилоти ва биноси.
*Исёнкор Абдуллоҳ – Абдуллоҳ ибн Амин. Тарихий шахс. У ҳақда Наршахий шундай ёзган:
“Марвда араблардан Абдуллоҳ ибн номли бир киши бор эди. У Муқаннага имон келтирди ва қизини унга хотинликка берди”. “Имон келтирди” сўзини “қўшилди” маъносида тушуниш керак. Наршахий буни зхамонасозлик қилиб ёзган.